STOCKHOLM, 29/11 2001 — Mixabin wekî gelek aliyên bingehîn yên gramera kurmancî, li ser forma pirejmariya navan jî heta îro -ji bilî lêkolînên çend zimanzanên kurd - bi awayekî tekûz nehatiye rawestan. Rewþa siyasî, aborî û cografya welatê me, pirbûna devokan û hinek caran jî tesîra zimanên biyanî bûne sedem ko di vî warî de jî formên çewt, yên ne bi kurdî bikevin ser rûpelên rojname, kovar û pirtûkên me.
Wek tê zanîn di kurmancî de nav bêyî ko di hevokê de bi dilêmekê rabibe, yan veqetandekek pê ve nezeliqe, bi serê xwe, gava bi tenê bê gotin tu caran forma pirejmariyê nastîne.
1. Bi riya paþpirtika ko bi lêkeran ve dibe;
a) Di hemû demên lêkerên întranstîv de pirejmariya subyektê bi "in" yan "n" a ko bi dawiya lêkeran ve dizeliqe xuya dibe:
Zarok wê biçin
Heval diçin
Gundî çûn
Di van hevokan de "zarok-heval-gundî" subyekt in û forma wan ya yekejmarî di hevokê de nehatiye guhertin. Lê bi paþpirtikên "in" û "n" ên ko bi dawiya lêkerê ve bûne, em dizanin ko subyektên her sê hevokan jî pirejmar in: zarok jî, heval jî, gundî jî ji yekê zêdetir in.
b) Di demên niha û musteqbel yên lêkerên transtîv de pirejmariya subyektê dîsa bi alîkariya paþpirtika "in" xuya dibe;
Gundî darê dibirin
Rêwî gundî nabînin
Pêþmerge wê Kurdistanê rizgar bikin.
c) Di demên buhûrî yên lêkerên transtîv de pirejmariya obyektê her dîsa bi alîkariya paþpirtika "in" ya ko bi dawiya lêkerê ve dizeliqe, tê xuya kirin;
Leylayê sêv xwarin
Min esker dîtin
Lezgînî name nivîsandin.
Di her sê hevokan de jî obyekt -sêv, esker, name- di forma yekejmariyê de ne, lê "in" a bi dawiya lêkeran ve bûye, xuya dike ko sêv jî, esker jî, name jî ji yekê zêdetir in. * (Noteke giring)
d) Di dema niha ya lêkera "bûn" de forma pirejmariya navan (ya subyektê) her ew "in" yan "ne" ya ko forma dema niha ya lêkerê bi xwe ye û bi dawî ya rengdêrê ve dizeliqe;
Zarok spehî ne.
Mêvan nas in.
Wek tê dîtin, di lêkera 'bûn' ê de forma pirejmariyê li têpa dawî ya nav tê guhertin: eger nav bi tîpeke bêdeng biqede, forma pirejmariyê dibe 'in', eger nav bi tîpeke dengdar biqede, dibe 'ne'.
2. Bi riya veqetandekê
a) Veqetandeka binavkirî ya ji bo pirejmariya her du cinsan "ên" di hevokê de bi paþiya navan ve dibe û pirejmariya wan xuya dike ko bi piranî di van hevokan de sîfetekî navan tê nîþan dan.
Gulên sor
Destên dirêj
Xortên jîr
Celadet Bedirxan îddîa dike ko veqetandekên binavkirî yên kurmancî ji pronavên îþarkî "yê", "ya", "yên" peyda bûne.
Her weha di kurmancî de pronavên xwemalîn, yên mulkiyetê jî her "yê", "ya" û "yên" in.
b) Veqetandeka nebinavkirî "in" ya ko dikeve paþiya navên ko di hemû demên lêkerên întrastîv de subyekt in, pirejmariya navan xuya dike.
Mirovin di binya gund re derbas dibin.
Çekdarin hatin.
Di þevê de xelatin hatin pêþkêþ kirin.
Ji bilî veqetandeka "in" ya ko bi dawiya navan ve zeliqiye, di van hevokan de paþpirtika 'in" ya ko bi lêkeran ve jî bûye, pirejmariya navan xuya dike.
c) Veqetandeka nebinavkirî ya ji bo pirejmariyê "ina" di demên niha û muteqbel yên lêkerên transtîv de, piejmariya navan nîþan dide:
Ez dewarina dibînim.
Azad wê çîrokina ji we re bibêje.
Sêvdîn kaxezina reþ dike.
Ç) Veqetandeka nebinavkirî ya ji bo pirejmariyê 'in' di demên buhûrî yên lêkerên transtîv de bi dawiya obyektê ve dibe û pirejmariya obyektê xuya dike:
Min zarokin dîtin.
Azadî çîrokin gotin.
Sêvdînî kaxezin reþkirin.
Wek tê dîtin di van her sê hevokan de jî veqetandeka nebinavkirî "in" bi dawiya obyektê bixwe ve bûye û navên "zarok, çîrok, kaxez" bûne pirejmar. Lê her weha pirtika "in" ya bi dawiya lêkeran ve jî zeliqiye, pirejmariya obyektê xuya dike.
d) Bi riya veqetandeka nebinavkirî "ine" yan "ne" ya ko dikeve paþiya navên ko sifetek, yan sifetina wan tên gotin, forma pirejmar ya navan tê nîþandin;
Ciline paqij
Sebebine beraqil
Mirovine çekdar
Perene xerîb
Mamostene jêhatî
3. Pirejmariya serenavan
Weke ko Celadet Bedirxan dibêje; "Ji ber ko serenav -(navên taybetî; wek; Kurdistan, Melayê Cizîrî, Lezgîn, ºîlan...) bi tenê xweserî tiþtekî, mirovekî, heywanekî ne û pê bi tenê ew bi nav dibin, di rastiyê de serenav tu caran nabin gelejmar. Lê bi mecazî û ji bo mîsalê bi gelejmarî têne gotin; 'Ez jî te re Melayên Cizîrî, Ehmedên Xanî, Feqehên Teyran ji kû peyda bikim". (Hawar. Hej. 31, r. 15)
4. Bi riya pronavên îþarkî
Bi riya pronavên îþarkî ko di hemû demên lêkerên transtîv û intranstîv de dikevin þûna navên pirejmar yên ko di hevokan de subyekt yan obyekt in; em forma pirejmarê xuya dikin:
Ez ewan dibînim.
Ewan mesele ji min re got.
Evan gul çinîn.
Ev diçin.
Ew ketin
Ji hevokên li jor baþ xuya ye ko pronavên îþarkî yê n ko ketine þûna navan, (çi obyekt, çi subyekt) pirejmariya navan xuya dikin.
5. Di "behdînî" de
Li piraniya deverên Kurdistana Baþûr yên ko bi kurmancî dipeyivin, veqetandeka binavkirî ya ji bo pirejmariyê ne "ên" a li ba Kurmancên li Kurdistana Bakûr e, lê "êt" e. Her weha ew li ba Kurdên li Sovyetistanê jî "êd", "êt" e.
Çiyayêt bilind
Gulêt sor
Pêþmergêd me.
Dema Celadet Bedirxan qala biserveketina veqetandekên kurmancî dike, weha dibêje; "Herwekî pêþdetir dê bête gotin 'yê, ya, yên' pronavine îþarkî ne û veqetandekên me ên binavkirî ji wan hatine pê. Di esl û bingehî de gava ev pronav diketin pêþiya navdêrekê û dibûn rêngdêrine îþarkî, 'di' yek diket navbera wan û navdêrê. Mesela 'Hespê Soro' di eslê xwe 'hespê di Soro' ye. Ev þikil hetanî îro di hin cihên Kurdistanê de peyda dibe. Lê bi tenê di gelejmarê de tête gotin. Yanî li þûna ko bibêjin 'Hespên Soro', 'Hespê di Soro' dibêjin û gelejmariya hespan bi 'di' yê didin zanîn" (Hawar, Hej.34, r.16).
Li vir ez dixwazim qala du noqtan bikim:
1. a) Pir beraqil e ko veqetandeka binavkirî ya pirejmariyê ko Kurmancên Baþûr dibêjin "êt" di nav zemanan de biserketina nimûna ko Celadet Bedirxan aniye, be; weke ko li jêr;
"Hespê di Soro"
"Hespê d' Soro"
"Hespêd Soro"
"Hespêt Soro"
b) Lê divê bê gotin, meqûltir e ko pirtika "di" neku wek Celadet Bedirxan dibêje "gava pronavên îþarkî diketin pêþiya navdêran û dibûn rengdêrine îþarkî, "di" yek diket navbera wan û navdêrê", lê pirtika "di" pirtika pronavê xwedîn, ya malikiyetê be û gava xwediyê/xwediya tiþtan dihat nîþankirin, ew "di" jî diket pêþiya navan. Wek:
Ev hesp yê di min e.
Leyla û Sînem keçên di Lezgîn in.
iyayên di Kurdistanê bilind in.
Bi giþtî Kurd hevokên li jor, îro bi awayê ko li jor hatine nivîsandin, nabêjin. Lê dibe ko di nav zemanan de pirtika "di" ya pronavê xwedîn hem ji bo yekejmarî, hem jî ji bo pirejmariyê hatibe terikandin û hevokên li jor, þiklên li jêr standibin:
Ev hesp yê min e (Ev hespê min e.)
Leyla û Sînem keçên Lezgîn in
Çiyayên Kurdistanê bilind in.
Îcar di 'behdînî' de ev guherandin bi awayekî din e. Ji bo yekejmariyê hatiye terikandin, lê veqetandeka pirejmariyê "ên", dema berî pirtika 'di' dihat, ji bo sivikkirinê 'n' hatiye avêtin û 'ê' bi tenê maye. Paþê 'i' ya di pirtika 'di' de jî hatiye avêtin û 'd' bi tenê maye û 'ê' û 'd' bi hev ve hatine zeliqandin û bûye 'êd'. Wek:
Çiyayên di Kurdistanê bilind in
Çiyayê di Kurdistanê bilind in
Çiyayê d' Kurdistanê bilind in
Çiyayêd Kurdistanê bilind in
Çiyayêt Kurdistanê bilind in.
Wek tê zanîn, pronavên xwedîn "yê,ya, yên min-te-wî-wê-me-we-wan
ji du pronavan: ji pronavên îþarkî "yê, ya, yên" û ji pronavên kesîn "min, te, wî, wê, me, we, wan" pêk hatine û ji hevokên li jor jî xuya dibe ko "di" di hevokên ko xwediyekî/e tiþtina tê xuyakirin de bi kar tê.
2 Kurmancên baþûr "di" yê wek pirtika pirejmariyê di pêþiya rengdêr û zerfên haletan de jî bi kar tînin. Wek:
"Zarok di birsî ne".
"Mamostayêt me di baþ in".
"Gul di sor in".
"Li nik me sêv di miþe ne".
Divê bê gotin ko eger subyekt yekejmar be, Kurmancên baþûr pirtûka "di" ye hîç bi kar naynin. Lê weke hatiye gotin bi tenê di haletê pirejmariyê de bi kar tînin.
6. Bi alîkariya jimarnavan
Di kurmancî de gava jimarnavek - ji bilî jimarnavê yek - dikeve pêþiya navan, pirejmariya navan yan bi tewanga wan navan bixwe, yan jî di dawiya lêkerê de xuya dibe:
Di lêkerên instranstiv de:
Pênc pêþmerge wê biçin.
Çar zarok diçin.
Bîst kes mirin.
Di lêkerên transtîv de:
Ez þeþ mirovan dibînim
Sê kesan li min xist.
Lezgîn sê sêvan dixwe.
Lezgînî sê sêv xwarin
7. Bi riya tewangê
a) Di demên niha û musteqbel yên lêkerên transtîv de pirejmariya navên ko di hevokê de obyekt in, bi alîkariya tewanga wan navan bi xwe -tewanga navan ya pirejmariyê 'an' e- tê xuyakirin:
Ez zarokan dibînim.
Lezgîn pirtûkan dixwîne.
Leyla wê sêvan bixwe.
Eger di hevokên jorî de hem obyekt, hem jî subyekt pirejmar bin, pirejmariya subyektan wekî me berê jî gotibû, bi alîkariya paþpirtika "in" ya bi dawiya lêkeran ve dibe, tête pê:
Zarok gulan diçînin
Dermanfiroþ dermanan difiroþin
Mêvan sêvan dixwin.
b) Eger daçekek (proposition) bikeve pêþiya navan, bi tawanga wan navan bixwe mirov dikare pirejmariya navan diyar bike; hingê tewanga pirejmariyê bi "an"ê tê xuya kirin;
Koçer li zozanan digerin.
Min ji zarokan re sêv kirîn.
Kamûran li kûçikan temaþe dike.
c) Di demên buhûrî yên lêkerên transtîv de pirejmariya navên ko bi dilêma subyektê rabûne, bi alîkariya tewanga van navan tête pê:
Bêrîvanan þîr dot.
Zarokan mehîn dît.
Nêçîrvanan pezkoviyek kuþt.
Eger hem subyekt, hem obyekt pirejmar bin, pirejmariya obyektê, di dawiya lêkerê de tê nîþan dan:
Mevanan sêv xwarin.
Gulfiroþan gul firotin.
Gundiyan dewar dîtin.
Bi riya tewanga gazîkirinê jî, forma pirejmar ya navan tê xuyakirin, hingê tewanga navan bi pirtika 'ino", "no" tête pê:
Kurdino!
Birano!
Hevalino!
Her weha di haletê xîtabê de, ew haletê ko navan peyva pirêjmariyê "gelî" standiye, nav tên tewandin û "an" pirejmariya navan nîþan dide:
Gelî camêran!
Gelî gundiyan!
Gelî hevalan!
d) Bi riya îzafetê
Berî ko em derbasî forma pirejmar ya bi riya îzafetê tê xuyakirin, bibin, ez dixwazim li ser nivîsa Bavê Nazê rawestim û di gel wê li ser pirejmariya bi îzafetê tê xuya kirin, bipeyivim.
Bavê Nazê di nivîsa xwe de li ser du hevokan, awayê pirejmariya navan lêdikole:
1. Newroz cejna kurdan e
2. Mala bavê min mala mêran e.
Û paþê van hevokan bi riya diyalogê û rakirina navan û li þûna wan bikaranîna pronavan ji hev vedike:
"Pirs: Ya kê ye? Yên kê ne?
Bersiv: Ya me ye Yên me ne"
Ji van hevokan baþ xuya ye ko çewtiya Bavê Nazê ji vir dest pê dike. Ma bi bikaranîna pirs û pronavan hevoka "Newroz cejna Kurdan e" dibe "ya kê ye" ?
Na. Dibe: Newroz cejna kê ye,
Newroz ya kê ye,
Ew ya kê ye.
Çewtî ji hilbijartina pirsa þaþ dest pê dike. Bavê Nazê ne ji bo xuyakirina subyektê pirsa xwe dike û ne lihevguncîna pirejmarî yan yekejmariya subyekt û lêkerê digere. Lê ew pirsa xuyakirina ........ û zerfa cî dike û paþê dixwaze yekejmar, yan pirejmariya ......... û zerfa cî û lêkerê bi hev biguncin. Eger Bavê Nazê ketiba pey subyektê, wê ev çewtî nekiriba. inkî mebest ji pirs û bersivê diyarkirina lihevguncîna yekejmarî yan pirejmariya subyekt û lêkerê ye. Wek tê zanîn, di hemû demên lêkerên intranstîv de subyekt û lêker li hev diguncin. Yanî:
a) Eger subyekt yek ji pronavên kesîn -ez, tu, ew ,em, hûn, ew- be, divê paþpirtika wî pronavî - im, m/î, yî/e, ye/in, ne/in, ne/in, ne- di dawiya lêkerê de bê gotin. Wek:
Ez pirtûkê dixwînim
Tu nivîskar î
Ew hevala wî ye
Em ketin.
Hûn pêþmerge ne.
b) Eger subyekt ne pronavek, lê navek bi tenê yan navekî îzafebûyî be, dîsan jî paþpirtikên ko yekejmar, yan pirejmariya subyektê xuya dikin, bi dawiya lêkerê ve dizeliqin. Eger subyekt navek bi tenê be:
Diyarbekir bajarekî mezin e (yekejmar)
Hesen li Mêrdînê ye (yekejmar)
Mêvan ne xerîb in (pirejmar)
Pêþmerge li benda me ne (pirejmar)
Lê eger lêker ne lêkera "bûn", lêkereke din ya intranstiv be, hingê kesê yekejmar yê siyem di dawiya lêkerê de paþpirtik nastîne:
Ew raket
Lezgîn çû
Leyla radibe
c) Eger subyekt navekî îzafekirî be, mirov hem ji subyektê bixwe, hem jî ji dawiya lêkerê, yekejmarî, yan pirejmariya subyektê derdixe. Bi gotineke din, yekejmarî, yan pirejmariya subyekt û lêkerê li hev diguncin. Wek:
Welatê Kurdan bindest e. (yekejmar)
Gundê me herifî ye. (yekejmar)
Çiyayên Kurdistanê bilind in. (pirejmar)
Keçên Kurdan hatin. (pirejmar)
Ji hevokên li jor jî xuya ye: eger subyekt navekî îzafekirî be, yekejmarî, yan pirejmariya wê ji navê ko ditewîne xuya dibe, neku ji navê ko tê tewandin. Di nimûna "welatê Kurdan" de "welat" ew nav e yê ko ditewîne û yekejmariya wî ji veqetandeka (her weha pronavê malikiyetê ye jî ) "ê" ya ko bi dawiya "welat" ve bûye, tê dîtin. Her di wê hevokê de peyva "Kurdan" ew nav e yê ko hatiye tewandin û "an" a ko bi wê ve zeliqiye tewang e û tevî ko tewanga pirejmariyê jî, lê di nîþandana yekejmarî, yan pirejmariya subyektê de tu rola wê tuneye. Ev yek ji nimûna " iyayên Kurdistanê bilind in." baþtir xuya ye. Peyva "çiyayên" ew nav e yê ko ditewîne û veqetandeka pirejmariyê "ên" pê ve bûye. Lê peyva "Kurdistanê" ew nav e yê ko hatiye tewandin û "ê" ya ko pê ve bûye tewang e û weke ko tê dîtin di forma yekejmariyê de ye, lê tevî vê jî subyekta hevokê " iyayên Kurdistanê" pirejmar e.
Mixabin çewtiya Bavê Nazê bi hilbijartina pirsa þaþ namîne, çewtiyên din didin pey. Bavê Nazê dibêje rastiya hevokên Newroz cejna Kurdan e û Mala bavê min mala mêran e, weha ye: "Newroz cejna Kurda ye" û "Mala bavê min mala mêra ye." Di navbera wan de ferq ev e ko di hevokên Bavê Nazê de "n" a ko bi peyvên "Kurdan" û "mêran" ve zeliqiye, tuneye û lewra jî 'y' yek ketiye navbera 'a' û 'e' yê. Lê ev nayê wê manê ko argumenta Bavê Nazê ji bo çewtiya hevokên pêþî tîne, rast e. Li gor wî, ji ber ko subyekt (tevî ko weke min berê jî got ew li subyektê negeriyaye) yekejmar e, divê di dawiya lêkerê de jî pirtika yekejmariyê hebe. Ev rast e jixwe eger Bavê Nazê di destpêkê de li gor vê argumentê li yekejmariya subyektê bigeriya, wê nivîsa xwe nenivîsandiba, çimkî mesele jê re ron dibû. Lê em li gor argumenta wî jî biçin, hevokên ko Bavê Nazê wek rastiya hevokên din tîne, di "cejna Kurda, mala mêra" de "Kurda" û "mêra" dibin yekejmar? Na, nabin.
Cejna kurda ye
Mala mêra ye.
Tê dîtin ko peyvên "cejin" û "mal" di forma yekejmariyê de ne. Lê peyva "Kurda" û "mêra" yên ko munaqeþe li ser yekejmar in, yan pirejmar? Bê guman pirejmar in. Lê di zimanê rojane de ji ber sivikkirinê "n" ketiye û "a" maye. Em bibêjin yekejmar in, hingê ew "a" ya bi dawiya "Kurd" û "mêr" ve zeliqiye, çi ye? Ne pirtika tewangê ya yekejmariyê ye, çinkî di tewangê de navê ko ditewîne û yê ko tê tewandin, her du jî li gor hejmar û cinsên xwe pirtikan distînin:
Çi cara her du nav bi hev re pirtika 'a' nastînin. Navên ko ditewînin veqetandekên "ê, a, ên", navên ko tên tewandin jî pirtikên tewangê "î, ê, an" ê distînin. Navên ko ne nêr, ne jî mê ne, wek: dost, heval, mamosta, nivîskar, yar, kurd h.w.d. li gor kesê ko dinimînin, tên tewandin. Eger kesê qala wî dibe nêr be, pirtikên "nêritiyê", mê be, pirtikên "mêyatiyê" distînin. Lê eger ev navên nêtar di formê pirejmariyê de bêne gotin, hingê yan veqetandeka "ên" distînin, yan jî bi "an" ê têne tewandin.
Di kurmancî de bi riya tewangê pirejmarî, yan yekejmariya navan bi awayên jêr têne nîþandan:
1. Navê ditewîne (navê yekem) nêr û yekejmar, navê ko tê tewandin,(navê duyem) nêr û yekejmar be: DestêÊLezgînî (biçûk e)
2. Navê ditewîne nêr û yekejmar, navê ko tê tewandin mê û yekejmar be: Pelê darê (kesk e).
3. Navê ko ditewîne mê û yekejmar, navê ko tê tewandin mê û yekejmar be: Desmala Sînemê (sor e).
4. Navê ditewîne mê û yekejmar, navê ko tê tewandin nêr û yekejmar be: Mizgefta Gundî. (mezin e)
5. Navê ditewîne nêr û yekejmar, navêÊku tê tewandin pirejmar be: Derdê dilan (giran e)
6. Navê ditewîne mê û yekejmar, navê ko tê tewandin pirejmar be: Daxwaza hevalan (çûna malê ye)
7. Navê ko ditewîne pirejmar, navê ko tê tewandin nêr be: ekhilgirên gundî (çûn hawara pêþmergeyan.)
8. Navê ko ditewîne pirejmar, navê ko tê tewandin mê be: iyayên Kurdistanê (bilind in._
9. Her du nav jî pirejmar bin: Keçên kurdan (jîr in.)
Ji tabloya li jor jî xuya ye ko di çi formên tewangê de navê ko ditewîne û yê ko tê tewandin, her du bi hev re pirtika "a" nastînin. Ango di forma "Cejna Kurda" de, "a" ya ko bi "Kurd" ve zeliqiye ne tewanga navê yekejmar e.
Eger tewanga navê yekejmar be; navê ko ditewîne "cejn" yekejmar e û mê ye. Yanî divê veqetandeka "a" bistîne. Peyva "kurd" ne nêr e û ne mê ye.
Li gor kesê ko em qal dikin; eger nêr be, hevok dibe; Cejna Kurdî.
Eger kesê ko qal li ser e, mê be, hevok dibe; Cejna Kurdê.
Eger di forma pirejmariyê de be, hevok dibe: Cejna Kurdan
Jixwe di hevoka "Newroz cejna Kurda ye" de 'cejna Kurda' navekî îzafekirî ye û eslê wê weha ye: "Newroz cejna Kurdan e" û 'Kurda' di eslê xwe de 'Kurdan" e û 'n' ji bo sivikkirinê hatiye avêtin û 'Kurda' maye. Gava dema niha ya lêkera bûn 'e' bi 'Kurda' ve dizeliqe, ji ber ko 'Kurda' bi tîpeke dengdar diqede, gava 'e' ya lêkerê li dûv tê, ji bo girêdanê 'y' yek dikeve navbera wan û hevok dibe: Newroz cejna Kurda ye.
Lê nimûna Bavê Nazê tîne ne yek ji wan her siyan e jî. ó wî bixwe jî di nivîsa xwe de ron nekiriye ko eger ew "a" ya bi peyva "Kurd" ve zeliqî ne "an" a tewanga pirejmariyê ya ko "n" a wê ketiye, be çi ye?
Îcar eger em hevokên peyv li ser, bi awayên jêr jî bêjin, encam nayê guhertin:
Cejna Kurdan Newroz e.
Mala mêran, mala bavê min e.
Di her du hevokan de jî subyekt navekî îzafekirî ye: "Cejna Kurdan" û "Mala mêran". ó peyvên "Kurd" û "mêr" pirtika tewangê ya pirejmariyê "an" standiye. Lê ev tê wê me'nê ko subyekt dibin pirejmar? ó divê ko em pirejmariya wan di dawiya lêkeran de xuya bikin û bibêjin:
"Cejna Kurdan Newroz in" û
"Mala mêran, mala bavê min in"?
Bêguman na. inkî wekî me gotibû, di navekî îzafekirî de yekejmarî yan pirejmarî ji navê ko ditewine -navê yekem- "cejna", "mala", ne ji navê ko tê tewandin -navê duyem- "Kurdan, "mêran" xuya dibe. Bi gotineke din; di navekî îzafekirî de, navê ko yek ji veqetandekên binavkirî "ê, a, ên" standiye yekejmarî-pirejmariyê xuya dike, neku navê pirtika tewangê "î, ê an" standiye.
Lewra hevokên "Newroz cejna Kurdan e" , "Newroz cejna Kurda ye" û "Mala bavê min mala mêran e" , "Mala bavê min mala mêra ye". yek hevok in û ji aliyê yekejmarî yan pirejmariya subyektan de tu ferq di navbera wan de nîne; di her çar hevokan de jî subyekt yekejmar e û yekejmariya wê di dawiya lêkerê de bi "e" yan jî bi "ye" yê (çinkî "n" a tewangê ya di dawiya "Kurdan" û "mêran" de ji bo sivikkirinê nehatiye gotin û bi tenê 'a' maye) hatiye xuyakirin û bi her du awayan jî gotin rast e.
Li vir divê li ser formeke din ya pirejmariya obyekta di dema buhurî ya lêkerên transtîv de bê peyivîn. Bi taybetî Kurdên der û dora Farqîn û Diyarbekirê di demên buhurî yên lêkerên transtîv de pirejmariya obyektan ne di dawiya lêkerê de, lê bi tewanga obyektê bixwe xuya dikin. Hevoka 'Leylayê sêv xwarin' li deverên navbûrî weha tê gotin: 'Leylayê sêvan xwar'. Kurdên van deveran ne bi tenê haletê pirejmar, lê yekejmariya obyektê jî bi tewanga obyektê bixwe nîþan didin û þûna ko bibêjin: Elî (yî) ker kuþt, dibêjin: Elî kerê kuþt.
Hinek kes îddîa dikin ko ev 'ê' ya bi dawiya 'ker' ve zeliqiye, pirtika binavkirina, nasandina nav e. Anku bi wê ê yê em kerê bi nav dikin, didin nasîn, yan ker bi me nas e, berî hingê qala wê hatiye kirin. Ev îddîa ne di cihê xwe de ye. inkî di kurmancî de haletê nas, haletê binavkirî yê nav eslê nav bixwe ye. Nav bi serê xwe binavkirî ye, nas e. Di kurmancî de ji bona ko nasbûna nav bête xuya kirin, çi pirtik bi nav ve nazeliqin. Eger weha bûya, navê ko berî hingê qala wî bûye, wê di hemû demên hemû lêkeran de pirtika binavkirî bistanda. Lê di lêkerên intranstîv de nav (subyekt) çi cara pirtika nastîne:
Zarok dimeþe
Mêvan raket
Cendirme direvin
Pêþmerge diçin û.h.w...
Dîsan di demên niha û musteqbel yên lêkerên transtîv de nav her tim bi serê xwe ye, çi pirtikên binavkirî nastîne:
Mêvan serê xwe diþo
Heval xwarinê dixwe
Xwendevan pirtûkan dixwînin
Kurd bê welat in û.h.w...
Di van hevokan de tevî ko navên "zarok-mêvan-cendirme-pêþmerge-heval-xwendevan-kurd" çi pirtikên naskirî nestandine jî, lê bi me nas in, em dizanin em qala kê dikin.
Her weha ji ber ko navên mirovan navên nas in, ne pêwîst e ko pirtika nasbûnê bistînin. Lewra jî di hevoka " Leylayê sêv xwarin" de 'ê' ya ko bi dawiya 'Leyla' ve bûye ne pirtika binavkirin, yan nasbûnê, lê pirtika tewanga ji bo navên mê yên yekejmar e. Mixabin pir zehmet e heta ko hevalên awayê 'Elî kerê kuþt' bi kar tînin, qayîl bibin ko mebesta wan tiþkî din e û mena hevokê bixwe tiþkî din e. Bi kurdî di hevoka 'Elî kerê kuþt' de kesê ko tê kuþtin Elî ye, ne ker e û ya ko kuþtinê dike ker e, ne Elî ye. Di hevokê de 'ê' ya ko bi peyva 'ker' ve bûye tewang e, lê ji ber ko lêker transtîv e û dem dema buhurî ye, tewanga obyektê ne, ya subyektê pêwîst e. Tewang bi giþtî mijara nivîseke din e, lewra ez ê bi tenê li ser yekejmarî-pirejmariya di lêkerê transtîv de rola tewangê bipeyivim.
Zimanê kurdî zimanekî tewangbar e. Ev gotina Celadet Bedixan xusûsiyeteke giring ya zimanê me pir baþ eþkere dike. Anku di kurmancî de nav li gor wezîfe, dem û lêkerê di hevokê de hinek pirtikan distînin ko ev pirtik jî nêr yan mêbûn, yekejmar, yan pirejmariya navan xuya dikin. Bi tewangê nasbûn, yan nenasbûna navan nayê xuyakirin, çunkî nav bi serê xwe, eslê peyvê bêyî ko pirtikin pê ve bizeliqin nas tê hesibandin. Tewang bi tenê cins û hejmara navan xuya dike. Pirtikên tewangê ji bo navê nêr yê yekejmar 'î', ji bo navê mê y' yekejmar 'ê', ji bo pirejmara her du cinsan 'an' e.
Di demên niha û musteqbel yên lêkerên transtîv de navê ko subyekt e her tim weke xwe dimîne, nayê tewandin, lê obyekt tê tewandin û li gor cins û hejmara xwe yek ji pirtikên î-ê-an distîne:
Dema niha
Elî kerê dikuje
Heval nanî (nên) dixwe
Mêvan zarokan dibîne
Leyla sêvan dixwe
Polîs wê xanî (yî) hilweþînin
Kurd gundan ava dikin
Wek tê dîtin navên Elî-heval-mêvan-Leyla-polîs-kurd subyekt in û wekî xwe mane, pirtikek bi wan ve nezeliqiye. Yekejmariya Elî-Heval-mêvan û 'Leyla' yê ji 'e' ya di dawiya lêkeran de, pirejmariya polîs-kurd jî ji 'in' a di dawiya lêkeran de xuya dibe. Anku em ji dawiya lêkeran yekejmarî-pirejmariya subyektan derdixin. Lê ji ber ko subyekt nehatine tewandin, di van hevokan de mêbûn yan nêrbûna nehatiye xuya kirin. (Ji bilî navên Elî û Leyla ko Kurd dizanin yek nêr e û yek mê ye) Bo nimûne kî dizane subyektên 'heval-mêvan-polîs-kurd' nêr yan , ne? Bê guman ne xuya ye. Erê yekejmarî-pirejmariya wan ji dawiya lêker, xuya ye, lê mêbûn yan nêrbûna wan ne xuya ye. Em dibînin ko obyektên van hevokan 'ker-nan-zarok-sêv-xanî-gund' wekî xwe nemane, hatine tewandin. Li gor cins û hejmara xwe pirtikên 'î-ê-an' bi wan ve zeliqîne ko ev pirtikên tewangê ne û bi riya van pirtikan em fam dikin ko obyektên 'ker' mê, 'nan-xanî' nêr in û 'zarok-sêv-gund' jî di formê pirejmariyê de ne.
Dema buhurî
Vêca gava dema buhurî ya van hevokan bê gotin, çi guhertin çêdibin? Di demên buhurî yên lêkerên transtîv de îcar subyekt tê tewandin, obyekt wekî xwe dimîne:
Elî (yî) ker kuþt
Hevalî nan xwar
Mavanê zarok dîtin
Leylayê sêv xwarin
Polîsan xanî hilweþand
Kurdan gund ava kirin.
Wek tê dîtin ko subyekt hatine tewandin, obyekt wekî xwe mane û ji tewnga subyektê em fam dikin ko Elî û Heval nêr û yekejmar in, Mêvan û Leyla mê û yekejmar in, Kurd û Polîs di formê pirejmariyê de ne. Lê obyekt? 'ker-nan-zarok-sêv-xanî-gund' wekî xwe mane, nehatine guhertin. Yekejmarî-pirejmariya obyektan ji dawiya lêkerê xuya ye: 'ker-nan-xanî' yekejmar in, 'zarok-sêv-gund' pirejmar in. Eger koka lêkerê bê pirtik be: wek kuþt, xwar, hilweþand, mirov dizane ko obyekt yekejmar e, eger 'in' bi koka lêkerê ve zeliqî be, mirov dizane ko obyekt pirejmar e. Lê mêbûn yan nêrbûna obyektan ne xuya ye. Em nizanin ko 'ker-nan-xanî-zarok-sêv-gund' peyvên mê yan nêr in.
Bi kurtî bê gotin, di demên niha û musteqbel yên lêkerên transtîv de subyekt wekî xwe dimîne, pirejmariya wê ji dawiya lêkerê xuya ye, mêbûn yan nêrbûna wê ne xuya ye. Obyekt tê tewandin: yekejmarî-pirejmariya wê û mêbûn yan nêrbûna wê ji pirtika tewangê ya ko bi obyektê bixwe ve dizeliqe xuya ye.
Di demên buhurî yên lêkerên transtîv de subyekt tê tewandin: yekejmarî-pirejmarî, mêbûn yan nêrbûna wê ji pirtika tewangê ya ko bi subyektê bixwe ve dizeliqe, tê xuyakirin. Obyekt wekî xwe dimîne: yekejmarî-pirejmariya wê ji dawiya lêkerê xuya ye. Lê mêbûn yan nêrbûna wê ne xuya ye.
Lewra jî hevokên :
Leylayê sêvan xwar.
Elî kerê kuþt.
ne rast in û rastiya wan weha ye:
Leylayê sêv xwarin.
Elî (yî) ker kuþt.
***
Ev nivîs ji hejmara 118-119 ya ”Armancê” hatiye girtin. Remzî Kerîmî ew bi navê Serbest Rêvingî nivîsiye. |
