STOCKHOLM, 4/8 1997 — Çawa ko rastaxaftin hinerek e, welê rastnivîsandin jî hinerek e û bêyî zanîna bingehên rastnivîsandinê mirov nikare tekstekê binivîsîne ko xwendevan baş bikare fêm bike.
Erka bingehên rastnivîsandinê ew e ko (bêyî bihîstina dengan, tonê axaftinê û reftarên gewdeyî) ramanekê bi hemî xweseriyên xwe ve, bi rêya çavan û xwendinê, bigihîne xwendevanan û xwendinê hêsanî bike.
Ji bo danîna bingehên rastnivîsandinê, bi gelemperî, du fikir an xetên sereke hene: rêbazên gramerê û tradisyon
Hinek ziman, li gor rola ko bêje di komekê de dilehîze qîmetekê didin bêjeyê û dibêjin bila ew bêje li gor bingehên gramerê bên nivîsandin. Zimanê fransî û swêdî û Celadet Alî Bedir-Xan xwe dispêrin rêbazên gramerê. Ew, ji tradisyonan pirtir, li gor gramerê difikirin. Bo nimûne hevenavan bi hûrekê dinivîsînin.
Hinek ziman jî, li gor klasîkên xwe yên kevin diçin û tradisyonan dikin bingeh. Zimanê ingilîzî xwe dispêre tradisyonan. Tirk wekî ingilîzan dikin. Di van zimanan de hevenavê heywanan bi hûrekê, lê hevenavê grûbên mirovan bi girdekê tên nivîsandin.
Ji aliyê gramer û spehîbûna grafîka tekstê ve bingehên zimanê fransî, swêdî û yên ko Celadet Alî Bedir-Xanî bi kar anîne ji yên tirkî û ingilîziyê çêtir in. Min jî di vê pirtûkê de xwe spartiye rêbazên gramerê.
Ji ber ko klasîkên me yên kevin ne bi elfabeya zimanê kurdî ya latînî hatine nivîsandin, em nikarin xwe bispêrin wan. Di destên me de, şûna klasîkan, çend kovarên ko Celadet Alî Bedir-Xan û Kamiran Alî Bedir-Xanî derêxistine hene. Xeta wan jî, bi giştî, xeta rêbazên gramerê ye.
Di dawiya salên heştiyê de ez pê hesiyam ko di warê rastnivîsandinê de tevilheviyek heye. Hemî kovar û rojnameyên bi kirmanciyê derdiketin wekî êk nedinivîsîn û her nivîskarekî/ê bingehên rastnivîsandina wî zimanê biyanî yê ko wî/wê dizanî bi kar tanîn.
Ji bo tesbîtkirin û pêşniyarkirina hinek bingehan ji kurdiyê re, min sibata 1995-ê dest bi lêkolînekê kir. Min ewilî bingehên rastnivîsandina zimanê fransî, ingilîzî, swêdî û tirkî peyda kirin. Paşê jî min hemî hejmarên »Hawar«, »Ronahî« û »Roja Nûyê« bi hûrahî berçav kirin, da bizanim ka Celadet Alî Bedir-Xan û birayê wî Kamiran Alî Bedir-Xanî çi bingeh bi kar anîne.
Ji min re gelek zû diyar bû ko Celadet Alî Bedir-Xanî hema bibêje ji % 95 bingehên fransiyê bi kar anîne. Bingehên fransiyê û swêdiyê bi hinek ferqên gelek kiçik wekî êk in. Bingehên tirkî û ingilîziyê jî bi hinek cidahiyan wekî yêk in.
Bi vê lêkolînê careka dî mezinahiya Celadat Alî Bedir-Xanî wekî zimanzan û rewşenbîr derdikeve meydanê. Digel hinek vederiyan ew di bikaranîna bingehan de misteqir e û heta niho jî min ti nivîskar nedîtiye ko bingehan wekî wî serast bi kar bîne.
Di vê kitêbê de, hingî ji min hatiye, min termînolojiya Celadet Alî Bedir-Xanî bi kar aniye. Heger min kurdiya termekê peyda nekiribe, min navekê raveker jê re dîtiye û ji ferhengokan diyar dibe ka me'neyên wan çi ne.
Celadet Alî Bedir-Xanî »komek« ji bo »cümle« û »hevok« ji bo »yan cümle-ya« bi zimanê tirkî bi kar anîne. Piştî Celadetî piraniya kurdan dest pê kirine ko »hevokê« ji bo herduyan jî bi kar tînin. Min wekî Celadetî kiriye, da ferqa wan diyar bibe.
Herwiha min gihaneka »ko-yê« jî wekî Celadetî nivîsandiye. Hem Celadetî û hem Kamiranî heta mirina xwe jî ev gihanek wekî »ko« nivîsandine. Ji ber ko »u« di eslê xwe de di kurdiyê de nîne (mirov dikare »kwirdî« jî binivîsîne) û dengekê biyanî ye. Miadilê wî dengî di kurdiyê de »wi« ye. Di hinek bêjeyan de ev »wi« pêk ve kelayî ne û bûne »u« (kurd, kuştin, kulav), di hinek bêjeyan de jî »w« ketiye »i« maye (gihan, kirmanc, kirm, hingivî). Ji ber ko »o-ya« di »ko-yê« de ne ew »wi-ya« pêkvekelayî ye nikare bibe »u«. Piştî mirina Celadetî û Kamiranî bi çi awayî »ku« belav bû ez nizanim.
Heta ko ji min hat, min nimûneyên xwe ji tekstên ko Celadet Alî Bedir-Xanî bi xwe nivîsandine, bijartin. Min guhortin di tekstên Celadetî û brayê wî Kamiranî de nekirin, da xwendevan bizanin ka wan bingehên rastnivîsandinê çawa bi kar anîne.
Hêjayî gotinê ye ko Celadetî û Kamiranî ji bo nivîsarên xwe navên miste'ar bi kar anîne. Hinek ji navên Celadetî ev in: Herekol Azîzan, Bavê Cemşîd, Bavê Cemşîd û Sînem-Xanê, Nêrevan, Hawar, Xweyîyê Hawarê, Stranvan û Stranvanê Hawarê. Kamiranî jî ev nav bi kar anîne: Remildar û Kevnezan
Min di tekstên ji zimanê swêdî hatîn wergerandin de jî guhortin nekirin. Lê belê heçî tekstên ji tirkiyê hatîne wergerandin li gor wan bingehên ko min rast dîtine hatine nivîsandin.
Di ti zimanan de bingehên rastnivîsandinê sedê sed ne wekî êk in. Bo nimûne swêdî nîşandeka jêgirtinê bi sê awayên cida dinivîsînin. Bingehên ko min nivîsandîn ne mitleq in. Digel vê yekê jî ez van bingehan diparêzim û bawer dikim piştî ko we ev kitêb xwend hon dê nekarin wekî berê binivîsînin, hon dê bingehên nivîsandina xwe, hinek jî be, biguhorin.
Dibe ko navê vê kitêbê hinekê li we xerîb be. Ji ber min bêjeya »kurdiyê« tewandiye. Ev şiklê tewandina navdêrê zimanan li hemî deverên Kurdistanê ne bilav e. Lê belê heger em li gor bingehên gramerê bifikirin »kurdî« navdêreka mê ye ko divêt bi »ê-yê« bêt tewandin. Dê ji we re ne xerîb be ko ez bibêjim »tu heft salan li Ingiltereyê mayî û te ti ji ingiliziyê çênekir«.
Gava ko mebesta mirovî nezanîna bêjeyekê bi zimanê kurdî be, hingê mirov dikare bibêje »ez bi zimanê kurdî nizanim navê robotan çi ye«. Lê belê heger mebesta mirovî ziman bi xwe be, yanî mirov zimanî yekcar nezane hingê divêt mirov bibêje »ez kurdiyê nizanim«. Çawa ko hon dikarin bibêjin »kurdiya min ne baş e« welê hon dikarin bibêjin »ez kurdiyê nizanim«. Di herdu awayan de navdêr hatiye tewandin.
Wekî ko we li jorê ferq kiriye, carinan ez dibêjim »kurdiyê« û carinan dibêjim »zimanê kurdî«. Wextê bêjeya »kurdiyê« dikeve pey bêjeya »zimanî« hingê dibe rengdêr û nayêt tewandin.
Rastnivîsandina hokeran, rengdêran, lêkeran, daçekan û h.d. jî gerek bên lêkolîn û kitêb li ser wan bên nivîsandin. Ji bo ko kitêba min bi ebat û qewareyê xwe ve gelek mezin nebe û bi hêsanî hemî kes bikare kelkê jê bibîne min xwe li wan neda.
Ji aliyê raçandin û dabeşkirinê ve kitêba min fitrûmek e ji du kitêbên ingilîzî û didoyên swêdî: »The Chicago Manual of Style«, »The Cambridge Handbook for Authors, Editors, and Publishers«, »Svenska skrivregler« û »Typografisk handbok«
Berî vê pêşgotinê xilas bikim divêt ez ji Mirad Ciwan û Remzî Kerîmî re spas bikim ko berî hemî kesê kitêb bi diqeteka hûr xwendin û pêşniyarên xwe ji min re gotin. Skolverketê nisxeyeka kitêbê ji çar kesan re - Firat Cewerî, Mirad Ciwan, Remzî Kerîm û Hesenê Metê - hinart û paşê jî di pêncê gulana 1997-ê de semînerek çêkir. Ez gelekê spasiya beşdaran dikim ko xwe ji rexneyan venedan û bi nêrînên xwe yên hêja arîkariya kitêba min kirin.
Newzad Şikrî xelkê Behdînan e û li Enstîtûya Lengwîstîkê ya Ûnîversîteya Stockholmê doktorayê di heqê zimanê kurdî de dike. Berî ko kitêbê bidim çapê wî bi çavên lektorekê jêhatî ew xwend û pêşniyarên xwe pêşkêşî min kirin. Pir spas ji wî re.
Bêyî arîkariya karmendên Skolverketê - Erik Röjestål û Maj Beijerê - dê derêxistina vê kitêbê gelek zehmet bûya. Herdu jî hêjayî spasî û pesindanê ne.
Digel arîkariya hemî kesên ko keda wan di nivîsandin- amadekirin- û derêxistina vê kitêbê de heyî, kitêb bi kêmî û zêdehiyên xwe ve esera min e û lewra berpirsê wê ez im û ne tikes e.
Stockholm, 4-ê tebaxa 1997-ê
Arif Zêrevan
-------------------------------------
ARIF ZÊREVAN 27-ê kanûna paşiyê sala 1965-ê li Kurdistanê hatiye dinyayê û wî di ber xwendina xwe ya nêvê û lîseyê re li nik babê xwe dersên gramera zimanê erebî, hedîs û tefsîr xwendiye.
Ew, îlona 1986-ê, 21-salî, wekî mişextî çûye Swêdê û li wêderê bi cih bûye. Wî Fakûlteya Rojnamevaniyê li Ûnîversîteya Stockholmê xilas kiriye û paşê jî salekê li televizyona Swêdê, Sveriges television, xebitiye.
Ev kitêb berhema wî ya pêşiyê ye ko dikeve destê xwendevanên kurd. |
