MOSKOWA, 8/4 2008 — Rojnameya Înternetî ya bi navê Nefel malpera pêşin e ko xwerû bi kurdî dest bi weşanê kirîye. Nefel malpera yekê bûye ko e-pirtûkên (pirtûkên dîjîtal) yên kurdî weşandine û dîwanên hinek helbestvanên soranîaxêv yên binavûdeng bi tîpên latînî belav kirine. Nefel malpera yekê bûye ko klaviya (keyboard) ji bo nivîsîna kurdîya kurmancî û soranî belaş belav kirîye. Nefel malpera yekê bûye ko peyva “malper” bi kar aniye û di nav kurdan de belav kiriye.
Sala 1993an di Tirkîyayê da 14 rojnamevan hatine kuştin, hemû jî kurd bûne. Di vî alî da ev welatê "demokrasîyê" di cihanê da cîyê pêşin digre.
Li Swêdê diha zef kovar û rojnameyên kurdî derketine, ne ko li hemû cihanê bi tevayî.
Berpirsyarê rojnameya kurdî "Riya teze" yê berê Mîroyê Esed ji hemû berpirsyarên rojname û kovarên Sovyetistana berê wek berpirsiyar diha dirêj xebitîye - 34 salan (ji sala 1955-an hetanî sala 1989-an).
Ji rojnameyên kurdî, ko di Tirkîyê da çap bûne, "Roja Welat" ya pêşin bû ko behsa Kurdistanê kirîye û ya pêşin bû ko tîraja xwe gîhande heta 40 hezar hebî.
Rojnameya kurdî ya here jîyandirêj "Rya teze" ye. Hejmara wê ya pêşin sala 1930-î derketîye û heta roja îro jî ronahî dibîne.
Fotorojnamevanê Tirkîyayê yê herî bi nav û deng Remezan Öztürk kurd e. Wêneyê ko wî ji gelkujîya (qetlîama) Helebçeyê kişandibû, di masmedîya cihanê da wek wêneyê salê hatibû hilbijartin.
Ji sala 1992-an li Ermenîstanê hukumetê ji bo wan êzdîyên ko dibêjin ew ne kurd in, bi resmî radyoya nîv sehetê ya hero vekirîye û rojnameya "Dengê êzîdîyan" dertê. Ecêba ser ecêbê ew e ko dibêjin herdu jî yên êzdîyan e, lê rojnameya wan bi ermenî çap dibe, radyoya wan jî bi kurdî xeber dide.
We bihîstîye ko rojnameyek bi qirara mehkemeyê bê berev kirin ji ber nivîseke neçapkirî? Ew rojnameya kurdî "Azadî" bû, nivîsa neçapkirî jî ya Ahmed Zekî Okçûoxlu bû.
Hemû stranên kurdî yên radyoya Rewanê di dema rêdaktorîya serokê radyoyê Xelîlê Çaçan Mûradov da hatine qeyd kirin.
Rojnameya "Kurdistan" ne tenê rojnameya kurdî ya pêşin e, ew herwisa ya herî zêde cîguhastî ye. Weşana xwe li Misrê destpê kirîye, dû ra derbazî bajarê Cenevrê (Swîsra) bûye, paşê li Londonê û ji wir jî çûye Folkstonê ko li başûrê Îngilîstanê bajarekî biçûk e, û dîsa zivirîye Swîsrayê.
Eznîva Reşîd, Keremê Seyad û Sêvaza Evdo bi tevayî weke 100 salan rêdaksyona radyoya Yêrêvanê ya kurdî da wek peyvkar (spîkêr, bêjer) kar kirine.
Ji kovarên kurdî ko bi kurmancî ronahî dîtine, ya here jîyandirêj "Roja Nû" ye.
Şoreşgerê Sovyetistanê Fêrîkê Egît Polatbêkovê kurd sala 1915-an li Sîbîryayê bi navê "Xebata me" kovarek derxistîye û berpirsyarîya wê kirîye.
Ji bo ko kurdan bikişînin bal xwe û ji bo pêşîya komûnîzmê bigrin, da ko kurd nekevin bin bandûra wê, kolonîyalîstên înglîz û fransiz dest pê kirin zimanê kurdî wek navgînek propogandayê bi kar bînin. Li Îraqê baylozxana înglîzî kovara "Dengî Getî Taza" (1943-1947) weşand, li Filistînê di radyoya Rojhilat da beşa kurdî vekirin, li Sûrîyê û Libnanê firansizan rê da ji bo derçûna çend rojnameyên kurdî.
Çend salan berê pirtûkxaneya malê ya here dewlemend li Sovyetistana berê ya rojnamevan û zanyarê kurd Şamilê Selîm Eskerov bû ko gelek salan serwêrê mûzêyê ya bajarê Kelbecarê (herêma Laçînê, li Azirbêcanê) bû. Di pirtûkxana wî da 11 hezar pirtûk hebûn. Ewî herwiha "Mem û Zîn" a Ahmedê Xanî wergerandîye azirî, ferhenga ”Kurdî-azirî û azirî-kurdî” amade kirîye û çap kirîye.
Li Kurdistanê rojnameya "Peyman" ya pêşin bû ko cî daye nivîsa kurdî (sal 1909, Dîyarbekir). Rojnameya "Roja Newe" jî ya pêşin bû ko cî daye nivîsa bi zaravê dimilî (sal 1963, Stenbol).
Rojnameya "Rya teze" sala 1991-ê (sala hilweşîna Sovyetê) ji rojnameyên komara Ermenîstanê ya yekemîn bû ko tîraja xwe ya sala berî wê parast. Ango, xwendevanên wê kêm ne bûn.
Rojnameya pêşin ya xurû kurdî li Tirkîyayê "Rojname" bû (sala 1991-ê), lê ji kovaran jî "Tîrêj" bû (sala 1979-a).
Ji sala 1990-î li Ermenistanê bi zimanê ermenî rojnameyeke ermenîyan ya bi navê "Pyûnîk" derdiket, lê piranîya miqalên wê ser kurdan bûn û dijî kurdan bûn.
Li ser rojnameya kurdî "Yenî Ülke" ko ji sala 1990-î li Stenbolê bi tirkî derketîye, di nav salekê da 55 dawe hatine vekirin, 30 meriv hatine girtin û kuştin, 18 cara hatîye berev kirin, 2 mîlyar perê Tirkîyayê ceza danê.
Malbeta Xelîlê Çaçan malbeta rojnamevanên profêsyonal e. Wî bi xwe 24 salan serokatîya radyoya kurdî li Yêrêvanê kirîye, kurê wî 17 salan di rojnama "Riya teze" da, sê salan di radyoya kurdî da kar kirîye, 5 salan cîgirê berpirsyarê rojnameya "Golos Kûrda" ("Dengê Kurdan") bûye ko li Moskvayê bi zmanê rûsî û ser kurdan çap dibû, çend salan endamê kovara "Roja Nû" bû.
Nebîya Xelîlê Çaçan, Mîdîya Têmûr fakûltêta rojnamegerîyê ya Ûnîvêrsîtêta Moskvayê ya ser navê Lomonosov temam kirîye. Sê endamên vê malbetê bi hev ra weke 100 salan xizmetî çand û edebîyeta kurdî kirine, ji 1000-î zêdetir miqale, înformasyon, rêportaj, 4 pîês-şano, 5 pirtûk nivîsîne. Bermalîya Xelîlê Çaçan - Eznîva Reşîd jî 27 salan (ji destpêkê hetanî sala 1982-an) peyvkara (bêjera) radyoya kurdî ya Yêrêvanê bû.
Sala 1990î li Tirkîyayê gerekê kovara jinên kurd "Roza" derketa, lê gor berpirsyara wê Fatimayê, ew berî derketinê hatîye qedexe kirin.
Sala 1930-î Kurdistana Sor li Azirbêcanê ne ma, lê rojnama herêma navçeya Laçînê "Sovêtskîy Kûrdîstan" ("Kurdistana Sovyet") heta sala 1961-ê jî ronahî didît.
Rojnameya kurdî ya pêşin ko rojane bû "Jîn" e ko ji sala 1920-î ronahî dîtîye.
Nûçegîhanê "Rya teze" Egîtê Sinco ji sala 1955-an hetanî sala 2000-ê, bê navbirî, ser hev ji vê rojnameyê ra înformasyon, rêportaj, miqaleyên cihê-cihê nivîsîye.
Berpirsyarê berê yê radyoya kurdî ya "Dengê Amêrîkayê" Maykil Çayet (Michael Chyet) 29 zimanan tam zane, herwiha kurdî jî, bi sê zaravên xwe va - kurmancî, dimilî û soranî. |
