STOCKHOLM, 13/8 2005 – Peyva “bûk” dikare di tekstên behdîniyan de wek ”bûk”, ”bwîk” yan “bîk” xuya bibe. Awayên henê yên cida ferq û cidahiyên bilêvkirinê yên ko li deverên cida hene nîşan didin. Bo nimûne, “bûk” li Şingalê, “bîk” li Amêdî û Akreyê û “bwîk” li deverên Berwarî û Dihokê tên bihîstin. Şingalî vê peyvê wek kurmancan bi lêv dikin. Herdu awayên dî, “bwîk” û “bîk” behdînî ne.
Dengê [y] yê ko wek “wî” di peyva “bwîk” û gelek peyvên dî de têt nivîsîn li Behdînan, û herweha li Botan û Hekariyê jî, belav e. Lêkera “bûn”-ê wek “bwîn” li Botan, û herweha li devera Barzan têt bi lêv kirin. Li devera Zaxoyê, “bûn” dibe “bîn”, lê ew li Dihok, Amêdî û Akreyê her “bûn” e. Mirov dikare bi rehetî bibêje ko diyardeya bilêvkirina dengê [û] wek [y], anku “wî”, yan [î] herêmî ye ji ber ko piraniya kurmancan – û soran jî li gel wan – wî dengî naguhorin.
Dîftongên (cotvokalên) [uî], [ue] û [ua] yên paş dengê [x] yên ko Celadet Bedirxanî wek “wî”, “we” û “wa” nivîsandine li hin deverên Behdînan monoftong in. [uî] di peyvên wek “xwîn” û “xwîşk” de li Amêdî û Akreyê dibe [î], anku “xîn” û “xîşk”. Li gelek deverên Behdînan, [ua] dibe [a]. Bo nimûne, “xwastin”, “xwarin” û “xwandin” dibin “xastin”, “xarin” û “xandin”. Dîftonga [ue] ya di peyvên “xwe”, “xweş” û “bixwe!” de li Dihok û Amêdî û herêma li rojhilatê wan wek [o], anku “xo”, “xoş” û “bixo!”, têt bi lêv kirin.
Ev [o] ya ko di “xo” û “xoş”-ê de heye wek [û] têt bi lêv kirin. [o] ya di peyvên “got”, “roj”, “moz”, “kor(e)”, “şol” û hwd. jî [û] ye. Li aliyekê dî, [a] ya dihokiyan ji wê ya ko ji devê kurmancên dî derdikeve “stûrtir” e û [k] ya xelkê Amêdiyê bi alîkariya paşiya ezamnî (zimanî) ne bi pişta wî têt bi lêv kirin.
Hinek cidahiyên dî di navbera behdînî û kurmanciyê de hene ko bi awayekê nesîstematîk tên dîtin. Bo nimûne, guhortina dengê vokal yan konsonant yan jî lihevguhortina cihê dengan di peyvê de bûne sedem ko cidahî peyda bibin. Binêre!
a) guhortina vokalê: behdînî “leş”, kurmancî “laş”; behdînî “têşt”, kurmancî “taşt(ê)”
b) guhortina konsonantê: behdînî “bab”, kurmancî “bav”; behdînî “birsî”, kurmancî “birçî”
c) cihguhortina dengan: behdînî “befir”, kurmancî “berf”; behdînî “gunhe”, kurmancî “guneh”.
Sedema hinek cidahiyên dengsazî di peyvên deynkirî de vedigere bilêvkirina wan peyvan di zimanê deynder de. Bi piranî, behdînî peyvên rojavayî li gor telefuza îngilîzî bi lêv dikin û kurmancên Tirkiye û Sûriyeyê awayê fransî bi kar tînin. Bo nimûne, behdînî dibêjin “dicîtal” û “setelayt”, lê kurmanc dibêjin “dijîtal” û “satelît”.
Hindek ferq û cidahiyên dengsazî yên ko li jor hatine rêz kirin li ser nexşeyê di vî faylê pdf de hatine berçav kirin. (Li ser vê derê bitikîne)
|
