HEWLÊR, 19/9 2007 — Hendêk car serim lem guteyey Hacî Qadirî Koyî desurrmê ke gutûyetî: "Lefzî kurd billaw nebû gird bû, wa le mabeynî ême da tê çû"! Axo debê çi şitêk hanî Hacî dabê wa billê! Mebest le girdbûnî zimanî kurdî çî ye! Key zimanî kurdî gird bûwe! Hîç bellgeyek nîye bo rastî eme. Tenya deşê ewe bigutrê ke em qiseye le diwa çiwaryekî sedey nozdeyem da kirawe. Ew deme roşinbîranî kurd le Estanboll kewtibûne ber şepolî kultûrî roawa, le jêr karîgerî ew kultûre da xerîkî dananî rêkxirawî siyasî û derkirdinî rojname û bellavokî serdemîyane bûn. Le naw emane da roşinbîr û hellsûrrawî hemû deverêkî Kurdistan û ser be şêwezarî ciyaciya debînran.
Lewe deçê kêşey zimanî yekgirtû lew deme serî helldabê û demeteqey hênabête kaye. Rêşî tê deçê wek êsta heryek be layek da ray kêşabê. Bêguman roşinbîranî siyasî û rojnamewananî ew deme, hestiyan kirdûwe bebê zimanêkî yekgirtû karî neteweyî encam nadirê. Wek bînîman, le weş bediwawe û le ser destî em roşinbîrane, xezetey “Kurdistan” be kirmancî serû derçû le Qahîre 1898, paşanîş “Kurd Tealî û Tereqî” 1908, “Hetawî kurd” û “Rojî kurd” 1913 be kirmancî xwarû û serû wate be dû şêwezar derçûn le Estanboll. Îtir zimanî kurdî billaw bû. Lew demey kêşey zimanî standard destî pê kird heta emrro, nêzîkey sed sall yan ziyatirîş be ser çûwe, bellam kêşeke wek xoyetî û gorranî be ser da nehatûwe, biçûktirîn hengaw neçûwete pêş, hîçîş le aso da nabînrê cige le pêşniyazî riwalletî û nabecê, wek daway sepandinî diyalektêk be ser hemû kurd da.
Eme pêşniyazêkî sade ye, dawayekîş e şiyawî cêbecêkirdin nîye, rastit dewê corêkîş e le galltekirdin, le ber ewey bo çareserî her kêşeyek be birryarî siyasî, ber le her şit desellatêkî fermanrreway zebir bedest pêwîst e, ke eme le Kurdistan da nebûwe û reng e ta dahatuwêkî dûrîş nebê. Le mawey ew sedeyey pêşû da desellatî kurdî le baştirîn hallî da hizbêk bûwe, yan şorrişêkî çekdarî bûwe wek şorrişî eylûl, yan serkirdeyek bûwe wek Barzanî bawik, eger birryarîşî bûbê, mîkanîzmî cêbecêkirdinî nebûwe.
Le diway sallî 1970 we, wate le wetey roşinbîrî û xwêndinî kurdî le Kurdistanî başûr be billawî destî pê kirdûwe, roşinbîr û xwêndewarî ser be zarawey xwarû pallepestoy xistûwete ser serkirdayetî siyasî ta be birryarêkî biwêrane(!) em kêşeye yekla bikatewe. Hellbet mebestî bûwe bo kirmancî xwarûy yekla bikatewe û bîsepênê nek şitêkî tir. Bellam serkirdayetî siyasî neçûwete jêr barî eme, yan billêyn em wêraney le xoy da nebînîwe le ber ewey zanîwiyetî eger birryarêkî wa bo Kurdistanî başûrîş şiyawî cêbecêkirdin bê, edî çî le bakur û rohellat û roawa bikat! Be lay serkirdayetî siyasîyewe pirsî ziman pirsêkî neteweyî ye nek parçeyî, wek çon pirsêkî roşinbîrî ye nek siyasî. Em pallepestoyey roşinbîrî kurd cige le xodizînewe le berpirsiyariyetî erkî serşan û oballî esto, şitêkî tir nebûwe. Le heman kat da corêkîş bûwe le sexlletkirdinî siyasî, ke hemûman dezanîn bo çî ye û êstaş deyewê berdewam bê.
Serkirdayetî siyasî le roşinbîrî kurd hêmintir û hêwirtir bûwe le axawtin le barey zimanî yekgirtuwewe. Berdewam amajey ewey dawe ke yeklakirdinewey em kare teniya be birryarî siyasî nakirêt. Ewe karî roşinbîranî kurd e xem bo çareserî kêşey ziman bixon, eme kêşeyek e birrbirrey erkî ewane, bellam bêguman serkirdayetî siyasî detwanê le dahatû da piştîwan bê bo her birryarêkî giştî û berjewendîyekî sertaserî. Le mawey sallêk da ewe çendemîn car e giwêman le berrêz serokî Kurdistan debêtewe daway çareserî em kêşeye le roşinbîran dekat, bellam çareserêkî zanistî û becê û şiyawî cêbecêkirdin.
Guman lewe da nîye, ke bedîhênanî zimanêkî “gird” bo hemû kurd karêkî asan nîye û be pêşniyazî sade û birryarî serpêyî le pişt diruşmî yek netewebûnewe, nayete dî, wek berdewam le hendêk le roşinbîranewe giwêman lê debê.
Eweş qiseyekî kirçukalle ke dellê: Le ber ewey Nalî û Salim û kurdî be kirmancî xwarûyan nûsîwe, îtir kirmancî xwarû bûwe be standard û birrawetewe. Ewaney em qiseye deken agayan le edebiyatî giştî kurd nîye. Edebiyat be zarawekanî tirîş nûsrawe û êstaş pêyan denûsirê. Eger mêjûy edebî kurdî hellbideynewe guman namênî le wey xurttirîn edebiyatî klasîk be zarawey kirmancî serû nûsrawe.
Le sedey pazdeyem da Melay Cizîrî û Feqê Teyran û Elî Herîrî, edebiyatêkî berziyan bem zaraweye pêşkêş kirdûwe. Diwanî ewanîş Ehmedî Xanî şakarî Mem û Zînî nûsîwe. Seyr nîye eger bizanîn dewrî sallî 1774 Mela Cericîsî Erbîlî le Hewlêrewe çuwe bo Amêdî û kitêbî danawe le şirovekirdinî qesîdey Melay Cizîrî da, qesîde be kurdî û şirove be farisî. Eme mamelley roşinbîrî kon bûwe legell zimanî kurdî da. Wa diyar e mebestîş le girdbûn em mamelle kurdaneye bûwe legell ziman, nek girdbûnî zimaneke xoy. Hacî Qadir le stayişî Mem û Zîn da dellê: "Eman qedrî bizanin em kitêbe, le dinya êstekî hemitay nemawe." Le diway eme înca edebiyatî xwarû dê, ke le Nalîyewe dest pê dekat ewîş le çiwaryekî yekemî sedey nozdeyem da.
Tenanet le rojnamewanî û rêziman danan û elfabê dirustkirdin û zarawesazîş da, ta nîwey yekemî sedey bîstem tewaw debê, ronakbîranî serû le pêşewe bûne û berhemî girîngiyan dahênawe. Reng e her em behêzîyey edebiyatî serû bê, way kirdbê yekêkî wek Mela Mehmûdî bayezîdî sallî 1858 le kitêbî benawbangî "Adat û risûmatinamey ekiradîye" da billê: Kirmancî "qewîtirîn" zarawey kurdî ye. Bellam ewey bînîman, barudoxî siyasî kurd be corêk bû hîç diyalektêk nesepa û nebû bezmanî nûsînî giştî. Le dinyay hawserdemîş da katî ewe be ser çû ziman bisepê ta mîlletêkî billawey wek kurdî pê gird bibêtewe. Her be boneyewe demewê amaje be weş bidem ke Mela Mehmûd dellê wişey kurd le “gird”-ewe hatûwe le ber ewey katî xoy girdbûnetewe wate kobûnetewe. Wa diyar e eme zor kon e egîna le serdemanî taze da kurd be girdî nebînrawe.
Be kurtî, bo dirustkirdinî neteweyekî pitew û zimanêkî gird û roşinbîrîyekî puxt, pêwîstîman be çareserî zanistîyane û pêşniyazî berrêwcê heye, debê karnameman hebê, dillsozane û beyekewe kar bikeyn û mandû bibîn. Eme erkî roşinbîr e nek siyasî. Nabê roşinbîrî kurd em erke le kollî xoy bikatewe û nawenawe her bo gallte topeke firrê bidate gorrepanî siyasetewe û billê kiwa em kêşeye bo çareser naken? Lem sallaney diwayî da, em nexoşîyey sepandinî yek diyalekt ke le başûr da serî helldabû, bakurîşî girtuwetewe û hendêk lewanîş daway sepandin deken. Hellbet eme pêşniyazêkî asan û bê erk û bê mandûbûn e, bellam zorîş naberpirsiyarane ye bo roşinbîr. Karî berpirsiyarane girdbûnewe ye bo çareserî jîrane ke debê boy bigerrêyin. |
