Ji wê rabe here bêje Fuad beg
Ji kurmanca ra rêzan î tu bê şek
Qelem fêde dike îro tu rabe
Xewa şîrîn ji bo me pir ezab e
Cigerxwîn
DIYARBEKIR, 30/6 2005 — Di van rojên germ ên Diyarbekirê de ji aliyê Kurd-Komê ve di roja 28/6 2005 de li ber Mizgefta Mezin bîranîna şehîdên Tevgera 1925-an (ko ciyê bidardekirina ji wan hinekan bû), ev fersend da me ko li ser vê babetê çend gotinan bêjin. Dema ko mijar lêkolîn û lêgerîna li ser dîrok û civakê be, bêguman rêbaz û metoda xebatê û lîteratûra ko em bi kar bînin, ji bo derxistina rastiya bûyeran dibe bingeh û dîyarker.
Di vê çarçovê de, divê Tevgera 1925-an û rêxistina Azadî yan jî Komîta Îstiqlal a Kurdistanê, ji nû ve bête nirxandin û em xwe ji lênêrîna îdeolojîya dewleta tirk û têgeyên wê biparêzin an jî bi kar neînin. Li gor dîtina min, Tevgera 1925-an, bi navê Tevgera Şêx Seîd navandin ne dirist e, bi vî awayî navandin û danasîna Tevgera 1925-an, lênêrîna îdeolojiya fermî ya dewleta tirk e. Armanca binavkirina Tevgera 1925-an bi vî awayî ew e ko Tevgera Kurd ji alîyê xelkê û raya giştî ya navxwe û navnetewî ve wekî tevgereke netewî-sîyasî na, wekî tevgereke dînî-kevneperest û herêmî bête nasîn û pênîşandan.
Ya duyemîn jî, înkarkirina hebûna rêxistina Azadî û Komîta Îstiqlal a Kurdistanê ye. Bêguman em dema ko vê rastiyê tînin ziman, ti nerehetî û acizîya me ji serokatiya Şêx Seîd û nasnama wî ya dînî nîn e. Ew jî serokekî girîng û fedekar ê Tevgera Kurdî ye. Lêbelê ji aliyê îdeolojiya fermî ve navlêkirina Tevgera 1925-an wekî Tevgera Şêx Seîd, înkarkirina rêxistineke modern a wekî Azadî (Komîta Îstiqlal a Kurdistanê) û înkarkirina parastina serokê wê Xalid Begê Cibrî ye, ko heta îro jî nehatiye aşkera kirin û di arşîvên leşkerî de têne parastin. Lewra di tevgera netewî de armanca înkarkirina hebûna rêxistinê, pûçkirin û bêberdewamîhiştina tevgera netewî ye. Îdeolojiya fermî ya dewletê jî dixwaze vê yekê pêk bîne. Ev heştê sal e ko dîroka me, bi têgeh û perspektîva xwe bi me daye minaqeşe kirin. Divê bandora vê lênêrînê bête şikandin û hilanîn. Di vê rojê de bîranîna pêşeng û kadirên 1925-an, bo me vatinîke netewî û rewşenbîrî ye.
***
Doktor Fuad, bi eslê xwe ji qeza Çêrmûg a Diyarbekirê ye û kurê Hecî Îbrahim e. Bi xwe mektebê tibîye xilas kirîye û li Diyarbekirê bijîşkî dikir. Gelek caran ji nexweşên xwe pere nedigirt û beleş derman dida yên feqîr û xizan. Ji ber vê yekê di dilê xelkê de text danîbû, ji aliyê xelkê ve gelek dihat hes kirin.
Dr. Fuad, digel Ekrem Cemîlpaşazade (serokê şaxê Diyarbekir), Mistefa Beg (bînbaşî), Ednan Beg (qaymeqam), Ebdulxenî Beg, dixtor Nesîm yek ji pêşeng û rêvebirê çalak ê Qomîta Istîklal bû. Herwiha propagandîst û rêxistinakarekî jêhatî bû. Wisa dîyar e ko Dr. Fuad di komîteya bajarê Diyarbekirê de jî cî digire, rêxistina nava bajêr û agadarî û peywendiya bi derva re pêk tîne. Dr. Fuad herwiha bi kurdên başûr (Mûsil, Silêmaniye) û binxetê re jî di nav têkiliyê de ye û berdewamî ji hev agadarî werdigrin. Ji vê yekê jî derdikeve ko Komîta Istiqlal a Kurdistanê rêxistin û tekoşîna xwe li gişê Kurdistanê dikir.
Dr. Fuad di nav vê xebat û tekoşînê de, rêxistinkarekî rewşenbîr û şorişgerekî netewî yê çalak bû. "Dr. Fuad kurdperwer û pêşengê doza kurd e, ji bo pêkanîna vê yekê amade ye her fedekariyê bike." Wî "hemû jiyana xwe, zîrekî û ramana xwe bo çêkirina Kurdistaneke serbixwe serf kiriye." Beriya ko serhildan dest pê bike dixwaze bi navê Mezopotamyayê rojnemeyekê derbixe.
Piştî ko serhildan şikest, projeya derxistina rojnameyê têk diçe û ew bi xwe jî wekî gelek şorişger û rewşenbîrên kurd tête girtin. Dema ko ”mehkema îstiqlal a şerqê” li Dîyarbekirê hate damezirandin, di destpêkê de dosya Dr. Fuad û Şêx Eyubê Soregî vekirin. Ji xwe Dr. Fuad ji berê ve bi îdîa xebata Kurdistana serbixwe hatibû girtin û tawanbar kirin, di mehkema eskerî de doza wî dewam dikir. Dr. Fuad, di xebata binerdî (îlegal) de pirr hesas û ketûm bû. Ji ber vê yekê di derheq endametiya wî ya rêxistinê de, li ber destê mehkemê îsbatên şênber pirr kêm bûn. Di rewşên wiha de çêkirina sedeman û lihevanîna derewan ne zahmet e. Her wekî ko bi ser Hesen Xeyrî yê Dêrsimî ve hat, ew jî bi îdîayekî pirr sivik û basîd tête sûcbar kirin; ko dibêjin "di dema serhildana Şêx Seîd de, tû bi cil û bergên netewî yên kurdî di nav sûka Diyarbekirê de geryayî."
Hereketa 1925-an ji aliyê dewlet û îdeolojiya serdest ve bi çi navî tête navkirin bila bête, di pişt wê de rêxistina Azadî û Komîta Îstiqlal a Kurdistanê hebû. Di encama biryara mehkemê de jî serhildan û hereketa 1925-an bi vî awayê tête tarîf kirin: "Serhildana li Şerqê; hem ji aliyê nasname û naveroka xwe, hem jî ji alîyê armanc û ruhiyeta rêxistinkaran ve, bêguman tevgerekî netewî ye û ji xeynî damezirandina dewlet û hikumeteke kurdî tu aramaca wê nîne."
Li ser vê encamê, ji bo Dr. Fuad û hevalên wî cezayê bidarvekirinê tête birrîn. Dr. Fuad berîya ko bête bidarvekirin, ji heyeta mehkemê daxwaz dike ko jina xwe bibîne û ev daxwaza wî tête bi cih anîn. Di encama vê hevdîtin û têkiliyê de jê re zerokek lawîn çêdibe û navê wî jî Mihemed Fuad tête danîn.
Dr. Fuad, di 17-yê nîsana 1925-an de, roja înê di şefeqa sibê de wek yekemîn kadroyê Hereketa 1925-an digel Şêx Eyûb li meydana nêzîkê deriyê Serayê têt îdam kirin. Dema ko vî şoreşgerê netewî yê kurd dibin ber dara sêpiyê, ew serê xwe bilind dike û berê xwe dide bêdengiya kolanên Diyarbekirê û wê gavê ji me ra wisa tarîf dike:
Şevek tarî ya hebû ya tunebû nîv
Deşt di xew da çîya hîlal bû hîv
Û pişt re bersîva celadên xwe dide, dibêje "Ji bo welatê xwe bi mêranî mirin, her gav di bîra min de bû. Ev axa ko îro em li ser têne bidarvekirin, bêguman dê rojekî ala serxwebûnê li ser bête hilkişandin."
Bila ruhê wî şad be.
-------------
Çavkanî
1. Zinar Silopî (Qedrî Cemîl Paşa), Doza Kurdistan
2. Uğur Mumcu, Kürt İslam ayaklanması
3. Şevket Beysanoğlu, Diyarbakır Tarihi, cilt: 3 |
