STOCKHOLM, 24/8 2005 — Herçend kesên ko bi kurmancî dinivîsin roj bi roj zêde dibin, nivîsandina bi kurmancî hêj nebûye xwedî qalib û qaîdeyên zelal û yekbûyî. Me heta niha li ser gelek pirsgirêkên rêzimanî û ferhengî li hev nekiriye. Lewre, avakirina kurmanciyeka standard ji bo nivîsînê û diyarkirina rê û pîvanên vê avakirina erkekê giring e.
Mirov ji bo ko zimanê devkî bike zimanê nivîsandinê, divê du mercan bi cih bîne: şîfrekirin û bikaranîn. Şîfrekirin ew proses e ya ko mirov pê zimanê devkî ji aliyê formê ve, dengsazî, rêziman û ferheng, perwerde dike. Bikaranîn jî ew proses e ya ko mirov pê funksyon û wezîfeyan dide wî zimanê şîfrekirî. Form çi qas kêm awarte be û bikaranîn çi qas berfireh be, zimanê standard, yê nivsîandinê, ew qas bihêztir dibe. Standarda îdeal û mîsalî ew e ko her peyiv xwedî yek vekît, yek bilêvkirin û yek wate bi tenê be û qanûnên rêzimanê ji bo hemû gotin û qeseyan eynî bin. Şîfreyek yan sîstemeka weha ji bo danûnstandinên rehet û bêteşqele baştirîn çare ye.
Berî mirov dest bi şîfrekirin û bikarannê bike, pêwsît e mirov li ser hilbijartina zimanê devkî yê ko dê bibe bingeh ji bo standarda nivîsandina li hev bike. Di vî warî de, bi piranî sê rê li ber mirovî hene: hilbijartina devokekê ji devokan, têkilkirina devokan yan bikaranîna zimanekê biyanî ko piranî pê diaxivin û dikarin bi kar bînin. Ev alternatîva sêyê ji bo me kurdan dûrî aqilan e çunkî zimanê kurdî bo me stûn û nîşana netewebûnê ye û guhortina wî bi zimanekê biyanî nasnameya me ya kurdî diguhorîne.
Heger em ji bo standardkirina kurmanciyê devokekê hilbijêrin, divê em li ser wê devokê li hev bikin. Mixabin! Me kurmancan hîç devokek ko statuya wê ya dînî, abûrî, siyasî, dîrokî yan civakî li nik hemû kurmancan qebûlkirî be nîne. Pîvana »piraniyê« jî, ya ko min berê behsa wê kir, bi kêrî avakirina kurmanciya standard nahêt. Ji lewre, her devokek ji devokên kurmanciyê dikare bibe bingeh ji bo zimanê standard. Lê, fakterekê psîkolojîk heye ko rêyê li ber devokhilbijartinê digire. Her kes ji me dixwaze devoka wî bibe bingehê zimanê standard û kes ji me naxwaze devoka wî ji vê paye û prestîjê bêpar bibe. Di rewşeka weha de, çareya herî baş ew e ko mirov zimanê xwe yê standard ji beşdarbûn û têkilkirina hemû devokan pêk bîne.
Mebest ji têkilkirina devokan li vê derê ne ew e ko mirov rê bide her kes bi zimanê xwe yê devkî û li gor zanîn û fêrbûna xwe çawa dilê wî bixwaze binivîse. Divê armanc ji têkilkirinê ew be ko mirov zimanekê standard ko rêziman û ferhenga wî hindî mumkin be bê îstîsna û awarte bin ava bike. Bo nimûne, heger diyardeya d1 di devoka DA de bêawarte be û di devokên DB, DC û DÇ de biawarte be, baştir e ko bingehê d1 di zimanê standard de ji DA be. Herweha, heger diyardeya d2 bi tenê di devoka DC de bêawarte be, hîngê di zimanê standard de bila DC ji bo vê diyardeyê bibe bingeh. Mirov dikare vê pîvanê bi awayekê zelaltir şirove bike. Ji bo diyardeya d1, çend form û şêweyên cuda, bo nimûne F1, F2, F3 û hwd., hene. Divê forma ko mirov hildibijêre awarteyan di zimanê standard de peyda neke. Wek mînak, »du« û »didu« du formên hejmara »2«-yê ne. Forma »didu« di peyivên wek »duşem« û »dused« û frazeka wek »du kes« de dibe »du«. Vêca, heger em forma »didu« di zimanê standard de bi kar bînin, divê em qaîdeya awarte fêr bibin: Hejmara »2« ko ne di halê îzafeyê de be »didu« ye û li hemî cihên din »du« ye. Lê, heger em forma »du« bi tenê di zimanê standard de qebûl bikin, hîngê pêwîstiya me bi qaîdeya îstîsna namîne. Bi vê metodê »piraliyê«, mirov çend qezencan bi dest xwe ve tîne. Ya yekê, zimanê standard bingehê xwe ji devokekê bi tenê wernagire, lewre her kes para xwe tê de dibîne. Ya duyê, qaîdeyên wî zimanî kêm in çunkî îstîsna û awarte nînin yan hindik in. Ya sêyê, hînbûna wê zimanî hêsantir e çunkî qaîdeyên wî û awarteyên ko di wan qaîdeyan de hene kêm in.
Ji bona ko ev metoda »piraliyê« di avakirina zimanê standard de bi ser bikeve, du fakterên giring pêdvî ne. Divê karê şîfrekirinê di destê pisporên zimanê kurdî de be. Divê em, yên ko vî zimanî bi kar tînin, bi dilsozî û sîgnê fireh wê şîfreyê, zimanê standard, himbêz bikin û di hemî warên jiyanê de bixebitînin.
-------
Têbînî:
Yê ko dixwaze bi berfirehî li ser standardkirina zimanî bixwîne, bila, bo nimûne, li van çavkaniyan temaşe bike:
Einar Haugen. 1972. Dialect, language, nation. Di pirtûka Dil, A. S. The ecology of language: Essays by Einar Haugen de. Stanford, CA; Stanford University Press. Rûper 237-54.
Fishman, J. A et al. 1968. Language problems of developing nations. New York; John Willey & Sons Inc. |
