STOCKHOLM, 7/12 2005 – Mirov kîjan pirtûkê ya ko kurdekî li ser rêzimana kurmanciyê nivîsandiye veke, mirov dê tê de bixwîne ko du corên tîpên kurdî hene: tîpên dengdar û tîpên dengdêr. Helbet, hinek nivîskar termine din jî bi kar tînin, bes ya balkêş ne cidahiya terman lê sinifandina tîpan e. Binavkirina tîpan bi vî awayî wisa şaş e wek ko mirov bêjeya »hesp« ji wesifên »wêneyê hespê bezek« û »wêneyê hespê boz« bavêje û bi tenê »wêneyê bezek« û »wêneyê boz« bihêle.
Mirov fikir û ramanên xwe bi çend rêyan derdibire. Deng, tîp û îşaret ji wan alavan in yên ko mirov ji bo kifşkirina hizirên xwe bi kar tîne. Bi sedan deng, tîp û îşaret li cîhanê hene. Lê, her civatekê weha kiriye ko endamên wê hejmareka diyarkirî ji wan dengan, tîpan û îşaretan di danûstandinên xwe yên rojane de bixebitîne. Kurmanc, wek her zimanzanekê dî, çend dengan dide hev û pê mesajên xwe digehîne endamên civata xwe. Ew çend tîpan dixe bal hev û pê peyama xwe ji xwandevanên dî yên kurmanc re dişîne. Heger ev kurmanc kerr û lal be, hîngê ew bi laşê xwe hizirên xwe bi îşaretan diyar dike. Vêca, deng, tîp û îşaret wesîleyên aşkirakirina fikirên mirovî ne.
Pêwîstiya kurmancan bi hejmareka kêm ya dengan heye ko danûstandinên xwe yên devkî pê pêk bînin û di hevûdu bigehin. Ew deng ji bo zaravaya kurmancî dengên bingehîn in. Navê wan dengan bi termên zimannasiyê fonem e û di hindurê du xêzên xwehr, / /, de têne nivîsîn. Teknîka »cotpeyivên kurt« rêyek e ko mirov pê dizane ka çend fonem di zimanekî de hene. Bo nimûne, heger mirov peyivên [dan], [den], [dên], [din], [dîn], [don] bide ber hev, mirov dê jê bizane ko /a/, /e/, /ê/, /i/, /î/ û /o/ di kurmanciyê de fonem in çunkî ew dibin sedemê guhortina wateyên wan peyivan. Her bi vê teknîkê, mirov dikare bizane ko /b/, /c/, /d/, /g/, /j/, /k/, /m/, /n/,
/p/, /r/, /ş/, /t/, /v/, /w/, /x/, /y/ û /z/ di peyivên [ban], [can], [dan], [gan], [jan], [kan], [man], [nan], [pan], [ran], [şan], [tan], [van], [wan], [xan], [yan] û [zan]-ê de fonem in.
Ferqa van hevde foneman ji wan şeş fonemên ko me ji peyivên berî van zanîbûn ew e ko ev fonem bi yên dî nahên guhortin; anku, mirov nikare cotpeyivên wek [ban] û [êan] yan [dan] û [dbn] peyda bike. Termên ko kurmanc ji bo fonemên wek /a/ û hwd. bi kar tînin ev in: (tîpa) dengdar, dengdêr, sewta denganî. Termên ko ew ji bo fonemên wek /b/ û hwd. bi kar tînin ev in: tîpa dengdêr, bêdeng, tîpa lal, dengdar, sewta bêbanganî. Ji ber ko fonemên han deng in û ne tîp in û ji ber ko bêjeya »deng« xwediya wateyeka giştî û berfireh e û çunkî termên wek »dengê bêdeng« yan »dengê lal« û hwd. vala ne, termên ko têne bi kar anîn bi kêrî binavkirina van foneman nahên. Vêca, termên latînî vokal û konsonant bikêrhatîtir û guncayîtir in.
Ji bo nivîsandina kurmanciyê, rehmetî Celadet Bedirxanî alfabeyek çê kir. Tîp daneyên bingehî yên wê alfabeyê ne. Bedirxanî hewil da ko her tîpekê ji wan bi dengekê kurmancî ve girê bide û bawer kir ko »di zimanê kurdmancî de sih û yek dengên bingehîn hene ji lewre tîpên zimanê kurdmancî sih û yek in«. Ji ber vê yekê jî, wî di tesnîfkirina dengan de çi ferq û cidahî nexist navbera tîp û dengan û got: »Tîp ji awirê dengdayiyê ve bi du biran leva dibin: dengdêr û dengdar«.
Ev tevlihevkirin hem hejmara dirust ya dengên bingehîn yên kurmanciyê vedişêre û hem rastiya ko tîp û deng du alavên ji hev cihê ne nanimîne. Bo nimûne, tîpa R ji bo du foneman, /r/ û /rr/, hatiye danîn û herweha tîpên Ç, H, K, P, T û X jî. Vêca, peywendiyeka yek-bo-yekê di navbera tîpên alfabeya Bedirxanî û fonemên kurmanciyê de nîne. Ji lewre, divê mamoste di warê fêrkirina zimanê kurdî de û lêkolînvan di lêkolînên li ser kurmanciyê de tîpan ji foneman cida bike. Pêwîst e mirov aşkira bike ko di kurmanciyê de fonemên vokal, wek /a/ û hwd., û fonemên konsonant, wek /b/ û hwd., hene; konsonantên dengdayî, wek /z/, û yên nedengdayî, wek /s/ hene; konsonantên hewadar, wek /kh/ di »ker û qantir« de, û konsonantên nehewadar, wek /k/ di »kerê sêvê« de, hene û fonema /r/ ya sist, wek ya di peyiva »pîr« de, û fonema /rr/ ya şidyayî, wek ya di peyiva »piranî« de, hene û em ji bo nivîsandina gişt van foneman sihûyek tîpan bi kar tînin.
Li gor vê şiroveyê, alfabeya kurmancî ji sihûyek (31) tîpan pêk dihêt. Ew tîp ne dengdar û ne dengdêr in, ne dirêj û ne kurt in. Ew bi tenê nîşan in ji bo ko em pê dengên zimanê xwe binivîsin. Lewre, divê termên wek »tîpên dengdar« û »tîpên dengdêr« nemînin. Ji bilî jêkcihdakirina tîp û dengan, termên heyî ji bo wesifkirina dengên kurmanciyê têra me nakin. Bo nimûne, navê dengê /p/ dê çi be, dengdara bêdeng?! Di vî warî de, pêwîstiya me bi termên zelaltir û profesyonaltir yên wek fonem, konsonant, vokal û hwd. heye. Bê wan, em nikarin bi hûrgilî behsê dengsaziya kurmanciyê bikin.
|
