Beşa yekê: Destpêk
LONDON, 24/3 2010 — Asoya çareserkirina pirsgirêka zimanê kurdî yê resmî û standard şêlîtir bûye. Tevî wê jî pirsgirêka soranî û kurmanciyê ne tiştekê nû ye û wê di salên 1931-1932 û 1958-1961ê de ser hilda bû, rêçareserî çi niho û çi di borîrojan de ne girêdayî lêkolîn û şirove û gêngaşeyê bûn û ew pirtir wek biryara siyasî û îdarî hatine berçav kirin.
Yên ko soraniyê bi zimanê resmî û standard dadinin ji gêngaşeyê direvin û ew di wê bawerê de ne ko wan rastî dîtiye û divêt axivtinkerên hemî zaravayan guhdariya wan bikin. Çend kesan jî sifreya dijûndan û biçûkkirinan raxistiye û bi propagendeya kîn û kerbê ve mijûl in. Lê di vê rewşa nebaş de, dîtin, rûgeh û rêbaz şiklê xwe digirin û jêk cuda dibin.
Niho, du lênêrîn yan du siyasetên cuda û li dijî hevûdu tên dîtin. Lênêrînek, pirsa pirlehceyiyê wek pirsa demokrasî û mafê zimanî dibîne û daxwaza wekheviyê bo lehceyan û azadiyê di bikaranîna wan de dike, û baweriya wê bi wê heye ko demokratîkirina jiyana aborî û siyasî û kulturî bê demokratîkirina peywendiya zimanî (kurdî, erebî, suryanî …) û lehceyan (kurmancî, soranî, hewramî …) pêk nayê. Lênêrîna dî pirsa pirlehceyiyê dike pirsa neteweçêbûnê û bi dîtina wan pirlehceyî çavkaniya çendhevrikiyê ye, û wekheviya kurmancî û soraniyê dê neteweya kurd parçe parçe bike, û yekîtiya neteweyî bê resmîkirina lehceya soraniyê nahêt parastin.
Dariştina behsê
Di vê pirsê de, pirsiyara serekî ew e: Di zimanê kurdî yê pirlehceyî de, ko sê adetên xwe yên edebî yên serekî (hewramî, kurmancî û soranî) û du lehceyên standard hene, divêt zimanê resmî yê »hikûmeta herêma Kurdistanê« bi kîj lehceyê be? Heta niho du bersiv ji pirsiyarê re hatine dan: 1- Soranî lehceya bi tenê ya standard e û divêt bibe zimanê resmî, û 2- kurdî, wek zimanê norwîjî, du lehceyên xwe yên standard hene û divêt herdu lehceyên wî yên serekî bên resmî kirin.
Ev pirsgirêk dikare bi canekê rizgarîxwaz û bi siyaseteka demokrat bêt çareser kirin. Lê ne di nav hikûmetê de û ne jî di nav civat û komelên nehikûmî de asoyeka weha têt dîtin. Ev jî ne nromal nîne. Demokratîkirina jiyana zimanî bi qasî demokratîkirina jiyana aborî û siyasî aloz û dijwar e. Rasmîkirin diyardeyeka siyasî ye û têt wê manayê eger lehceyek bêt resmî kirin wê gavê desthilat diçe bo axêverên wê lehceyê û di eynî wextî de desthilat li axêverên lehceya dî têt înkar kirin, jê têt standin, yan jî têt kêm kirin. Wek nimûne eger soranî bi tenê resmî be, û karê kurmancîaxêvekî û soranîaxêvekî bikeve ber îdareya dewletê (wek dadgeh û polîs û nexweşxaneyên dewletî), ew di peywendiyê de li gel desthilatê wekhev nabin û soranîaxêvek dikrae berjewendiya xwe baştir biparêze.
Di civakeka pirlehceyî de resmîkirin, çi ya lehceyekê yan du lehceyan be, dabeşkirina newekhev ya desthilata zimanî, siyasî û civakî ye, û di bingeha xwe de karekê nedemokratî ye. Nehevberiya zimanî û lehceyî beşek e ji sîstema civakî ko pir e ji newekhevî û nakokiyên çînî, cinsî, etnîkî, regezî û htd. Ew newekhevî ne jêk cuda ne û ew bi hevûdu ve girêdayî ne û pevre sîstemekê pêk tînin ko yekûdu diparêzin. Newekheviya lehceyî/zimanî berhema nakokiyên civakî ye lê ew newekhevî bi xwe jî çêkera nakokiyine din e. Tevî wê jî lehce di civakên pirlehceyî de nehevber in, her di çarçoveya wê sîstemê de dikarin peywendiyên zimanî, bi taybetî peywendiyên lehceyan, weha bên dariştin û organîzekirin ko newekheviya zimanî bêt kêmtir kirin û mafê zimanî û pirlehceyî yê mirovî yê axêverên lehceyên neresmî nehêt têk dan (1). Diyar e di çarçoveya welatekê pirzimanî de, pêwîst e zimanekê hevbeş hebe ko xelkên pirziman bikarin bi kar bînin û pê biaxivin, û ew jî pirtir zimanê resmî yan zimanekê ko piraniya xelkî pê diaxivin, lê hebûna zimanekê »hevbeş« yê weha çi netebayî li gel pirzimanî û pirlehceyiyê nîne. Herweha, di sewiyeya navneteweyî de pêdivî ye zimanekê hevbeş hebe ko miletên dunyayê bikarin pevre pê biaxivin û di hevûdu bigehin.
Alîgirên siyaseta »Bi tenê soranî« ji bo pejirandina projeya xwe di behsên du salên derbasbûyî de, sê gotar, îstîdlal, yan dîtin berçav kirine: 1- Gotara yeknetew/yekziman/yeklehce (ew dibêjin dulehceyî neteweyê dike du parçe), 2- Gotara piranî û kêmiyê (dibêjin soranîaxêv piraniya neteweyê pêk tînin û divêt lehceya wan resmî be) û, 3- Gotara pêşkeftî û paşkeftî (dibêjin soranî pêşkeftî ye û divêt bibe resmî). Ez di van rêzenvîsaran de wan dîtinan şirov dikim.
Alîgirên projeya »bi tenê soranî« ne komek yan desteyeka yekfikir û yekdeng in (2). Ew proje projeyeka siyasî ye û soranîaxêvan rêbazên xwe yê siyasî yên cor bi cor hene. Dibe ko kurmancîaxêvek alîgirê wê projeyê be û di eynî demî de soranaxêvek dijatiya »bi tenê soranî« bike. Herweha, alîgirên projeyê bi yek dîtin û têgehiştinê beşdariyê di wan behsan de nakin. Ez di van rêzenivîsan de bi tenê behsa rêbaza »şovînîsma zimanî« dikim. Ko dê behsa alîgirên »bi tenê soranî« yan »soranîxwaz« bikim û mebesta min ne giş alîgirên wê projeyê ne, û bi tenê dîtina şovînî jê vedikim.
Şovînîsma zimanî
Şovînîsm diyardeyeka siyasî ye û wek termekê siyasî hatiye bi kar anîn (3), wek nimûne di zanistê siyasetê de, şovînîsm »wefadariya bêsinor bo grupa xwe û biçûkkirina grupên navxweyî bi awayekê şerokî (4)«. Şovînîsma neteweyî »Bawerîkirn e bi wê ko netewe yan netewetiya wî ji her aliyî ve ji hemî netewe yan netewetiya yên dî bilindtir e. Ev jî dîtinek e ko xesleta wê zalbûneka bi pozbilindî ye li ser wan yên qaşo nizimtir in (5)«. Şovînîsma zimanî lênêrîneka siyasî ye ko ziman yan lehceya xwe ji ziman û lehceyên dî baştir, ciwantir, pêşkeftîtir, dewlemendtir, resentir û biserûbertir dibîne. Şovînîsm rêbazek, dîtinek, fikrek yan têgehiştineka siyasî ye: kes wek şovînîst ji dayik nabe û ew bi tenê di prosesa jiyana di civakê de, ko pir e ji nakokî û newekhevî û idiolojiyên cor bi cor, dikeve pey fikrên şovînî yan her dîtineka dî ya siyasî.
Ez dê vê behsê bi pêdeçûneka zû li ser şovînîsma farisî û tirkî û erebî dest pê bikim. Zimanê kurdî li her çar welatan amanca wê şovînîsmê bûye û kurdîziman bi tecrubeya xwe vê dinasin lê kesên weha hene ko baweriya wan bi wê nîne ko şovînîsma kurdî jî li dijî zimanên dî û li dijî lehceyên kurdî li kar e. Ew hersê nimûneyên şovînîsma zimanî û neteweyî diyardeyên siyasî ne û peywendiya wan bi tirkbûn yan farisbûn yan erebbûnê nîne û dibe ko tirkek li dijî şovînîsma tirkî be (wek Îsmaîl Beşikçî) yan tirkek alaya şovînîsma farisî bilind bike (wek Ehmedî Kesrewî li Îranê).
Şovînîsma zimanî ya farisî, tirkî û erebî
Van hersê şovînîsman li gel peydabûna nasyonalîzma farisî û tirkî û erebî di dawiya dawî ya sedsala nazdeyê de ser hildaye û di sedsala bîstê de, li pêşiyê li Îran û Tirkiyeyê û paşî li Îraqê û Sûryeyê bûn stûnên projeya netewebûn û dewletbûnê.
Jibilî hinek cudahiyên di navbera wan hersê projeyên nasyonalîst de, ew di bikaranîna zimanî de ji bo dariştina qewarwya netewe û dewletê ji hevûdu nêzîk in. Di her çar welatan de, di prosesa çêkirina neteweya »îranî«, »îraqî«, »tirkî«, û »sûrî« de, roleka mezin ji zimanî re hate dan. Ew hemî welat pir ziman û pirnetewe û pir kultur in. Siyaseta herçar dewletan ew bû ko bi serdezalkirina zimanekê resmî û qedexekirina zimanên neresmî, neteweyeka yekziman û yekkultur û yekqeware dabirêjin. Hikûmetê ji bo biserdezalkirina zimanê resmî, hem dezgehên şîdetê wek polîs, esker, dadgeh, û zîndan xistine xizmetê û hem jî amrazên idiolojî wek perwerde, ragihandin, huner, zanist û kultur bi kar anîn. Amanca dewletê, bi taybetî li Îran û Tirkiye û Sûriyeyê ew bû ko zimanê resmî bibe zimanê wan hemiyan yên ko bi zimanekê dî diaxivin. Zimanên erebî û farisî û tirkî bûn amrazên projeya zimankujiyê yan jenosîda zimanî.
Lê yekzimanîkirina xelkekê pirziman ne karekê hêsan bû û berxwedaneka mezin hate pêş. Tevî wê jî bikaranîna şîdetê amrazê serekî yê yekzimanîkirinê bû. Wan dewletan, bi tayebtî Îran û Tirkiyeyê pêkol kirin ko bi hêrişa idiolojî û fikrî zimanê kurdî bêbuha bikin û wî wek lehceyeka paşketî û bikêrnehatî bo jiyana kulturî û rewşenbîrî berçav bikin.
Li Tirkiye û Îranê (bi tayebtî di hikûmeta Rezşahê Pehlewî 1925-1941 de) bikaranîna zimanê kurdî di nivîsîn û xwendin û axiftin û heta guhdarîkirina radyo û muzîka kurdî de ji aliyê qanûnî ve tawanek (sûçek) bû li dijî dewletê, ew jî tawana têkdana »yekîtiya erdî« û »yekîtiya neteweyî« bû. Di xwendingeh û zanîngehan de, yan diviyabûya behsa kurdiyê nehatibûya kirin yan ew wek lehceyeka bêbuha ya zimanê resmî bihata bi nav kirin.
Wek mînak, di sala 1959ê de, demê Neşriya Amarê Imûmî bo cara yekê amara (statîstîka) ziman û lehceyên îranê belav kir û ragihand ko li Îranê deh ziman hene, çend mamosteyên zimannas hest bi xeterê (rîskê) kir û wan ragihand ko li Îranê ji bilî yek zimanî çi zimanekê dî nîne û ew jî farisî ye. Wek nimûne, mamosteyê zimanê pehlewî Sadiqê Kiyayî, di hevpeyivînekê de li gel rojnameya Kîhanê ko di bin sernavê »Der Îran feqet yek ziban wicûd dared« de belav bûbû, got ko di salên derbasbûyî de hewla wê yekê hatiye dan ko »Gûyêşê îranî« wek kurdî pê bêt nivîsandin û edebiyat jê bêt pêkanîan. Kiyayî got ko di wê têkoşînê de, ko mebest jê kêmkirina desthilata zimanê farisî ye, derket ko wan lehceyan şiyana danana peyivên zanistî û dînî û kulturî nîne û divêt ew wan peyivan ji farisiyê yan zimanekî dî werbigirin:
»Der çend salê exîr kûşeş şodê est ke berexî ez gûyêşhayê îranî manend peştu, beluçî, kordî şomalê Êraq der nêvêşten be kar rewed we suretê edebî we resmî peyda koned.
În kûşeş ke berayê berendaxtenê zibanê farisî encam mîgîred nêşan dade est ke gûyêşhayê îranî tewanaiyê saxtenê wajêhayê ‘êlmî we dînî we ferhengî ra nedarend we berayê tekmîl xod bayed îngûnê wajeha ra ez farisî ya zibanhayê dîger ‘ariye konend ya be teqlîdê farisî we texîrê muxteser der wajêhayê an luxat tazêyî bêsazend….
…Ez bîş ez hizar sal pîş temamê îraniyan der karhayê ‘êlmî we ferhengiyê xod yek ziban bêkar bordêend we mîberdend ve an ziban farisî est ke temamê mêletê Îran der an sehîm est… Zibanê farisî yêganê zibanê ferhengî we ‘êlmî we me’newiyê îraniyan hest we zibanî est bisyar sade we asan we zîba we tewana. Der în ziban herfê te’rîf we muzeker we moennes we xonsa, tesniyê, texîrê payanê êsm we zemîr we sêfet we der halethayê moxtelêf we serfê pîçîde we doşwarê fê’l wocûd nedared…(6)«.
Kiyayî di dirêjahyiya wan axiftinên xwe de û piştî ko wî ragihand ko kurdî û belûçî ne ziman in û »gûyêşê« (lehceyên) farisiyê ne, wî got ko erebî, tirkî û ermenî jî ne ziman in û divê ew wek lehceyên farisiyê bên danan, ji ber ko wan piraniya peyivên xwe, bi taybetî peyivên »manewî û ferhengî« ji farisyê wergirtine. Lê ew îdîaya ko (tirkî û erebî û ermeniyê peyivên xwe nî in) wek rastî şaş e û çêkirî ye, û di eynî wextî de henekkirin e bi zanistê zimannasiyê (ew weha dibîne ko ziman komeka peyivan e). Eger bêt û ew ziman nebin û ew lehceyên farisiyê bin, divê her li gor wê pîvanê farisî lehceyeka erbiyê be ji ber ko piraniya peyivên, hem yên »manewî« û hem yên »nemanewî« ji erebiyê hatine wergirtin (7). Kiyayî piştî wê jî eynî gotin di »Radyo Îran«ê di programa »Merzhayê danêş«ê de dubare kirin û got ko bikaranîna lehceyan di axiftina rojane û di karûbarên malbat û »mehelî« de ne eyb e, lê belê hewildana danana şîir û edebiyat û nivîsarên zanistî bi wan lehceyan dibe egera çêkirina nakokiyan di nav neteweyî de û »teesuba êlî û qewmî« derdixe:
»Bênezerê men bêkarbordenê gûyêşha der goftogûyê rozane we zendegiyê xanêvadêgî we mehelî ‘eybî nedarend welî kûşeş der pedîd awerdenê şê’r we edebiyat we nêwiştehayê ‘êlmî berayê anha kar bîhûdêyî est ke caz êtlafê weqt we tefrêqe der miyanê destehayê gûnagûnê mêlet we îcadê te’esobhayê îlî we qowmî we bî îtîla’ manden ez edebiyatê farisî we ferhengê kohenê muşterekê îranî kê rîxtêyê fêkir we kûşeş niyakan hemêyê ma est netîcêî nexwahed daşt.«
Kiya li vê derê propagendeyê bo proje û siyaseta lehcekirina (dialectization) zimanê nefarisî dike. Ew siyast jiyana rewşenbîrî û jiyana rojane li gor zimanî parve dike û jêkve dike: zimanê farisî dike zimanê »kultura bilind«, bi manaya zimanê rewşenbîrî ji bo xwendin û nivîsînê, zanist û hunerê, edebiyatê, perwerdeyê, û ragihandinê û zimanê dî dike »gûyêş«ek ko ew bi tenê bi kêrî wê tên ko di jiyana rojane de bên bikaranîn, ew jî her bi awayê devkî. Ew projeyeka nerewşenbîrkirina zimanî ye û di eynî wextî de projeya »mehelî«kirinê (lolkalkirinê) ye jî: Farisî zimanê neteweyî ye û zimanên dî »gûyêşê mehelî ne«. Lê Kiya bi mehelîkirinê jî ne razî ye û li gor wî navê wek »kurdî« ne durist e û çi qîmeteka zanistî nîne ji ber ko kurdiyê lehceyên xwe yên cor bi cor hene, û axiftina wan ji êl bo êlê û ji gundekî bo yê dî ji hev cuda ye û ew nikarin di hevûdu bigehin:
» … êstêlahatî manendê lorî we kordî ez nezerê ziban şênasî erzeşî nedared we şayêştê est kê ez în pes her yek ez gûyêşhayê anha ra bê namê codaganêyî xand we der berrêsîhayê ‘êlmî ferîb în gûnê namha ra nexord. Bayed dansêt kê her yek ez în gûyêşhay kordî we lorî… der daxilê xod ez îlî bê îlê dîger ez yek abadî bê abadiyê dîger ferqhayî peyda mîkoned…(8)«
Bi kurtî, şovînîsma farisî înkara pirzimaniya xelkê Îranê dike û dixwaze bi şîdetê diyar bike ko li Îranê bes yek ziman heye û ew jî farisî ye û zimanên dî lehceyên farisiyê ne. Wê îdîayê çi peywendî bi zimannasiyê ve nîne û ew bi tenê xeyalên nasyonalîstiyeka dijwar e ko dixwaze bi yekzimanîkirina xelkê pirzimanî yê Îranê neteweyeka yekgirtî ya farisî-axêvan çê bike. Lê farisyê jî wek kurdiyê û gişt zimanê dî, lehceyên xwe yên cor bi cor hene, û ew ji gundekî bo gundekî, ji deverekê bo deverekê, ji bajarekî bo bajarekî û car jî ji taxekê bo taxekê ji hev cuda ne (9). Herweha tev zimanên zindî peyivan qer dikin û farisî bi xwe di qerkirina peyivan de di rêza pêşîn de ye. Her zimanekî jî, çi kurdî û belûçî û çi farisî û fransî, dezgeha xwe ya peyivsaziyê heye û peyivên nû dadinin. Heta ew peyivên qerkiriî jî di wê dezgeha peyivsaziyê de kakil û tîvilê xwe yê xwemalî peyda dike. Zimanên giring yên dunyayê yên edebî her ji erebî û farisî û çîniyê li rojhilatê bigire heta îngilîzî û rûsî û elmaniyê li rojavayê, hem gelek peyivan ji zimanên dî qer dikin û hem jî peyivên nû dadirêjin. Zimanê ko peyivan qer neke ne zimanekê li kar û pêşkeftî ye. Tevî vê jî ko ziman roleka giring di çêbûna neteweyê û di hişa neteweyî de dibîne, yekzimanî qet nikariye yekîtiya axêverên xwe pêk bîne û biparêze. Wek nimûne, îngilîzîaxêverên Emerîkayê di 1776ê de ji Îngilîstanê cuda bûn û welatekê serbixwe bi navê »Welatên Yekgirtî yên Emerîkayê« damezrand. Herweha, piştî hilweşiyana împeratoriya nemsa-mecerê di 1918ê de, elmanîziman nebûn yeknetewe û beşekê wan netewe-dewleta Nemsayê pêk anî û beşek jê bûn neteweya elmanî û beşên din li gel axêverên zimanên dî neteweyên swîsrî, beljîkî û luksamburk damezrandin. Li rojhilatê, yekîtiya zimanê farisî, klasîk û edebiyata wî ya mezin qet neşiyaye axêverên wî zimanî di yek welatî de kom bike û wan bike yek netewe. Îro farisî, li sê welatên cîran û bi sê navên cuda û bi sê standardan (farisî, derî, tacîkî) zimanê resmî yê netewe-dewletên cuda ye. Zimanê erebî »elfusha« jî tevî wê serf û nehw û rênivîsa xwe ya yekgirtî nikarî yekîtiya neteweya ereb û welatê wan pêk bîne û niha ew bi ser bîstûyek netew-dewletan de dabeş bûye û standardên cor bi cor jê peyda bûne.
Demê ko şovînîst dixwazin gelek »demokrat« bin ew dibêjin pêwîst e hurmet li lehceyan bêt girtin û lêkolîn li ser wan bên kirin û ji bo dewlemendkirina zimanê farisî wec ji wan bêt dîtin (10). Dibe ko şovînîsma farisî ko Sadiq Kiya yek e ji nûnerên wê, nerimtir be ji şovînîsma tirkî, lê ew di warê siyasî û fikrî de ji eynî nifşî - şovînîsma netweyî ne. Li Tirkiyeyê şîdeta dewletê ya li dijî zimanê kurdî pir mezin bû û axiftin, çi di warê xisûsî de wek malê û çi di warê giştî de wek xwendingeh û qehwexane û cade û kolan û îdareyan de hat qedexe kirin. Şovînîsma zimanî bi propagendeya di amrazên ragihandinê û di xwendingehan de hewil da zimanê kurdî weha bê qîmet û bê hurmet bike ko kurdîaxêv ji ziman û binyatê xwe şermezar bibin û zarokên wan şerim bikin yan newêrin bi zimanê xwe biaxivin. Şovînîstên Tirkiyeyê wek yên Îranê, dixwest diyar bikin ko kurdî ne ziman e û bi tenê 8428 peyivên wî hene ko 300 jê kurdî ne û yên dî ji zimanên cor bi cor hatine wergirtin. Wan digot ko lehceyeka weha paşkeftî û şepirze nikare xwedî nivîsîn û edebiyat be û ew ya ko heye jî »biyaniyan» jê re çê kiriye (11).
Ew şovînîsm berê binaytî yê siyaseta zimanî ya rijêma kemalîst bû. Di wî demê ko tê de axiftin bi kurdî û ermenî û suryanî û yunanî û erebî dihat tepeser kirin, peyiv ji erebî û farisî bo tirkiyê û petîkirina wê dihatin wergirtin. Lê demê ew projeya petîkirinê sernekeftî, wan »teoriya zimanê hetav« peyda kir ji bo ko wê şikestina xwe pê biveşêrin. Îdiaya wê teoriyê ew e ko giş ziman ji peyiva tirkî »güneş« (hetav) hatine wergirtin, ew weha dikaribûn bibêjin her peyiveka qerkirî di binyatê xwe de tirkî ye. Sadiq Kiya jî nikaribû zimanê farisî petî bike, evca wî xwest diyar bike ko her peyiveka erebî ji peyiveka farisî çêbûye.
Rewşa damezrandina dewleta Îraq û Sûriyeyê ne wek ya damezrandina Îran û Tirkiyeyê bû. Li Îranê û Împeratoriya Osmanî, nasyonalîsma faris û tirk di dawiya sedsala nozdeyê de peyda bû û desthilata dewletî di destên wan de bû yan di wê desthilatê de beşdar bûn (li Îranê di 1906ê de û li Osmanî di 1908ê de û wêvetir). Berî şerê cîhanî yê yekê, demê nasyonalîstên ereb bi hêviya hilweşandina dewleta osmanî û serxwebûna welatê erebî bûn, qet di hizra wan de nebû ko netewe û welatê wan parçe parçe bibe û bîstûyek netewe û dewlet jê çê bibin. Lê li gel hilweşiyana dewleta osmanî nasyonalîst bi xwe bûn amrazê projeya dabeşkirinê ko îngilîz û fransiyan bi rêve dibir. Tevî wê jî du dewletên întîdabê (Îngilîz û Fransayê) Îraq û Sûriye wek dewletên erebî damezrandin, ne nasyonalîstên îraqê hebûn û ne jî yên sûrî. Lê di prosesa dariştina wan herdu dewletan de, nasyonalîsma erebî-îraqî û erebî-sûrî hat çê kirin. Wek nimûne, Ebu Xeldun Sati’ Elhuserî, ko ji xelkê Yemenê bû û hikûmeta întîdabê ew anîbû Bexdayê bo ko bibe »Mudîrê Mearifa Am« ya Îraqê (1921-1927), xwe ji wê nerazî kir ko hem xwendewar û hem jî »amet elnas« peyiva »ereb« bi manya »bedewî« û »felah« bi kar tînin. Sati’ Elhuserî mamsote agahdar kirin li ser wê ko bikaranîna peyiva ereb bi wê manayê li dijî perwerdeya nîştîmanperweriyê û neteweyî ye û ji erka mamosteyan e ko xwendinkaran hînî wê bikin ko ew wê fehim bikin ko peyiva »ereb« ne yanî çînek ji çînên xelkê ye lê ew têt manaya timamiya endamên ummeyê û nabe mamsote şaşiyeka weha bikin û divêt ew di ders û behsan de »navê wê ummeya mezin« bi dursitî bi kar bînin. Sati’ Elhuserî di »Elbelax Elam«ekê de ferman da ko divêt mamoste û xwendinkar peyiva ereb« bi manya »Neteweya ereb« bi kar bînin:
»Min elmeilûm ene amet elnas qed îtadû îstîimal kelimet »ereb« bîmeina »bedewî« we »felah«. Fekesîren ma yeqûlûn meselen »zehebe îla elerebî« ew »kan înde elerebî« bîmeina: »zehebe îla elbadiye« ew »kan beyne elbeduw«…
Lima kan haza elîtîbar muxalifen lima teqtezîhî elterbiye elweteniye we elqewmiye ko elmuxalefe, we lima kan esma elxayat elletî yecib en yestehdifeha elmuelimûn fî durûsihim we eimalîhim hiye besu elexlaq elfazîle bisûre ame, ew teqwiyet elşiûr elwetenî we elqewmî bisûre xase, reeyna en nulfît enzar cemî’ elmudîrîn û elmuelimîn îla haza elemir elmuhîm, we netlubu îleyhim:
»En yectehîdu fî îzalet haza elxete’ bîkulî maledeyhîm mîn quwet we neşat, ew en ufhîmû eltelamîz bîkulî dîqe we î’tîna’ meina »elfelah« we »elbedewî« we »elerebî«… we yuwezihû lehum en kelîmet elereb la tedulu ela sinif mîn sinûf elxelq, bel hiye tedulu ela cemî’ efrad elume, we yuewidûhum ela sîtîmalîha bîhazîhî elsûre we cucenîbû enfûsehûm mîn elîştîrak fî hazîhî elxelte, we îstîmal isim hazîhî elume elezîme elletî yecib en teftexîr fî elîntîsabî îleyha, bîhaza elme’na elamî, sea’ ekane fî durûsîhim, ew fî muhadesatîhîm« (12).
Her di wan salan de ko Sati’ Elhuserî tê de dixwest bi desttêwerdanê di zimanê erebî de hesta neteweyî ya erebî li Îraqê pêş bixe, wî rê li ber desttêwerdanê di alabeya kurdî de digirt ji bo ko zimanê kurdî nebe amrazê neteweçêbûna kurdî. Wek mînak, wî daxwaz ji Tewfîq Wehbî kir ko rêzimanekê kurdî bo xwendingehên destpêkê dabine lê diviyabûya wî ew rêzimanê kurdî ji erebiyê dûrnexistiba. Li gor dîtina Wehbî ji bo nivîsandina kurdiyê kêmasî di alfabeya erebî de heye û divê bêt çak kirin, û wî ji bo wê mebestê çend nîşan li ser herfên erebî zêde kirin. Sati’ Elhuserî bi dijwarî li dijî wê programê derket û got ko erebî zimanê Quranê ye û danana nîşanan û zêdekirina nuqteyan li ser herfên erebî kufr e. Wehbî di bersivê de gotê wextê Quran hat nivîsandin, î’rab û nuqte di herfên erebî de nebûn û destnivîsên Quranê yên herî kevin ne bi î’rab û ne bi nuqte bûn, piştî ko nîşan li ser hatin zêde kirin, zimanê farisî nuqte li ser zêde kir û hem nîşan (13).
Ev ya ko min heta niho gotî dilopek e ji deryayeka gotar, dîtin, siyaset û kiryarên şovînîsma farisî û tirkî û erebî. Di sedsala bîstê de, bi taybetî piştî şerê cîhanî yê yekê, gelê kurd û zimanê wî amanca siyaset û kiryarên wan sê şovînîsman bûn û dihat çaverê kirin ko qurbaniyên wan sê projeyên zimankujiyê bi xwe nekevin pey siyaset û kiryarên weha. Lê di gelek warên zimanî û siyaseta zimanî de, hinek ji soranîxwazan di wê rêyê de ya ko wan sê şovînîsman xweşkiribû diçin.
Şovînîsma soranî
»Şovînîsma soranî« lehceyên kurdî hildisengîne, nirxan jê re datîne, têxe dereceyan û sîstemeka bilindûnizimiyê (hîrarşî) pê çê dike û weha berçav dike ko ew derecedanan xweristî ye û pêdivî û neguhor e û divêt bêt parastin. Di wê sîstema bilindûnizmiyê de soranî li ser textê hikûmetê têt danan da ko lehceyên din xizmeta wê bikin. Ew dibêjin bilindrûniştina soraniyê ji ber wê ye ko ew ji lehceyên dî baştir, pêşketîtir, dewlemendtir, resentir û biserûbertir e. Lê ji ber ko çi bilindî bê nizmî nabin, baweriya bi bilindiya soraniyê tê hemberî bawereka dî: nizimbûn û paşketina lehceyên dî. Alîgirên »bi tenê soranî« di du salên derbasbûyî de, ew dîtin bi aşkerahî diyar kiriye, hem bi rehetî û hem bi dijwarî. Ez li vê derê hinekan ji wan dîtinan bê destkarî vedigêrim:
Erê gelo dibe herêma Kurdistanê bikin milkê şêwezaran, xelik bi giştî ji wan herdu şêwezarên di ragihandinê de tên bi kar anîn bêzar e, gera wê ye ko her bajar û gundek bi şêwezarê xwe bixwîne! Wek çawa niha li devera Behdînanê gaveka ji wî rengî hatiye havêtin!!!! Ev pêşniyaz taybetmendiya herêmê li ber çavan nagirin! Ko pirananiya piraniyê soranîbêj in, ji çar parêzgehan (wîlayetan) yek parêzgeha ko rêjeya kêm ya rûniştivanan jî heye, bi şêwezarê behdînî diaxivin! Ev bilindiya şêwezarê soranî weha kiriye ko behdînîbêj gelek baş ji şêwezarê soranî bigehin û pê biaxivin. Her di eynî demî de peyivîna behdîniyan tevliheviyek e ji soranî û erebiyê ko weha dike, ko soranîbêj pitir ji kurdên bakûr û rojava têbigehin (14).
Ev paragrafek e ji nivîsareka heşt-neh paragrafî lê ev çend rêz bingehên şovînîsmê bi aşkerayî diyar dikin:
1. Nivîskarî lehceya (şêwezarê) xwe (soranî) wek ziman danaye û yên din kirine lehce û dibêje eger kurmancî (behdînî) di nivîsîn û xwendinê de bêt bikaranîn weha dibe ko »her bajar û gundek dê bi şêwezarê xwe bixwîne.« Di zanistên zimanî de ji mêj de ev rengê siyaseta lehcekirinê wek buhaneyek ji bo binbirkirina zimanî hatiye behis kirin. Wek nimûne Tove Skutnabb-Kangas ko şehrezayekê mafê zimanî ye dibêje:
»Grupeka ko desthilata zêdetir hebe dikare bêje grupeka din: ‘Ev ya ko em pê diaxivin ziman e, lê ev ya ko hûn pê diaxivin her lehceya zimanê me ye. Zimanê me bi timamî pêşketiye, modern e, dewlemend e, mentîqî ye. Lê lehceya te destpêkî (prîmîtîv), nepêşketî, sunetî, peyivhejar, atifî, neeqlanî, ne bikêrhatî bo perwerde yan kargêriyê û edeb û fikirkirinê yan şaristaniyetê ye (çavkanî).’ Ev ew tişt e yê ko tirk dibêjin kurdan: Kurdî lehceyeka nepêşketî ya tirkî ye. Nûnerên dewleta Tirkiyeyê bo demekê dirêj ji kurdan re digot tirkên çiayayî, û ji zimanêm wan re jî digot lehceyeka tevlihevbûyî ya tirkî ko bi tenê li çiyayan hebûye û her ji ber wê jî hinek rûxsarên xwe yên taybetî hene ko di tirkiya rastîn û esîl de peyda nabin (çavkanî…). Helbet kurdiyê çi peywendî bi tirkiyê nîne, herwek çawa zimanê polonî peywendî bi yabaniyê nîne. Li vê derê emiyek têt çê kirin, lê ji wê bilindûnizmî (hierarchized) têt tertîb kirin: Em wek hev in, lê hûn, emeka kêmûkurt in û her ji ber wê jî ji bo we nabe ko hûn çarenivîsa xwe peyda bikin (15).
2. Nivîskar bes bi wê razî nabe ko ew lehceya xwe bi ziman dabine û lehceyên dî bixe di pileyeka nizim de. Ew dibêje eger bêt û zimanê kurdî du lehceyên xwe yên resmî hebin dê herêma Kurdistanê bibe »mexela şêwezaran«. Yanî Kurdistan bi soraniyê Kurdistan e û eger bêt û kurmancî jî li gel soraniyê bêt resmî kirin Kurdistanê dibe »mexela« lehceyan. »Mexel« peyiveka aborî-heywanî ya gelêrî ya Kurdistanê ye ko ew di ferhengê de weha hatiye şirove kirin: »peçey heywan« (Ferhengî kişt û kal, bergê duyê, r. 114). »Cêgay moldanî ajal« (Ferhengî Xal), »Meiwa elmewaşî leylen we fî elzuhur« (Ferhengî Mehabad, r. 592), û »Cay êstêrahetê gawan« (Ebas Celîliyan, Ferheng Başûr, Tehran, êntêşaratê Pirsman, 1385, r. 685). Bikaranîna »Mexelê« bo diyarkirina mebesta siyasî bo cara yekê li Kurdistana başûr di salên 1961-1991ê de ji hevedudaniya »Molgey caşan / Mexela cehşan« ket ser zaran û niha jî alîgirên rêbaza »Bi tenê soranî« wê bo lehceyên nesoranî bi kar tînin.
3. Her di wê paragrafê de, nivîskar dibêje ji ber hegemoniya soranî, »Behdînîbêj gelek baş şêwezarê soranî« fehim dikin û pê diaxivin. Li gor dîtina wî ev fehimkirina berferh ji ber wê ye ko »peyivîna behdîniyan têkelek e ji soranî û erebiyê«, weha ko soranîaxêv wan pitir fehim dikin ji »kurdên bakûr û rojava«. Bingeha vê îdiayê peywendî bi serweriya soraniyê heye: Ya giring ew e ko soranîaxêv xelkê Behdînanê fehim bikin, çimkî xelkê Behdînanê ji ber wê ko soranî zimanê kurdî yê rastîn e û ne tevlî erebiyê ye, soraniyê fehim nakin û divêt ew bên hînî soraniyê kirin. Bi kurtî, kurmancî lehceyek e debara xwe bê ziman û lehceyên din nake. Ez li vê derê nabînim ko pêwsît e vê dîtinê ji aliyê siyasî û ideolojî ve hilbisengînim. Lê bi tenê pêdivî ye bibêjim ko berûvajî wê dîtinê, li gor zimannasiyê, ziman ne ji komeka peyivan pêk hatiye. Ziman sîstemeka aloz ya pêkahtî ji çend jêrsîsteman e wek sîstema dengî, sîstema morfolojî, sîstema peyivan, sîstema hevokan, sîstema manayî, sîstema gotarî ko her yekê ji van jî sîstemên xwe yên hûrik hene û pevre girêdayî ne. Evca di vê sîstema aloz de, eger ew rast be ko kurmancîaxêvên Badînanê baştir soraniyê fehim dikin (16), ne ji ber wê ye ko badînî têkelî soranî û erebiyê ye. Eger »peyivîna behdîniyan« têkelî erebî û soraniyê ye, peyivîna soraniyan jî têkelî erebiyê û gelek ziman û lehceyên din e. Eger mebest jê ew e ko soranî bi awayekê ji ber xwe ve hatiye petî kirin û kurmancî jî, hevdem li gel soraniyê, bi kovara Hawar, Ronahî û Roja Nû û Stêrê û çapemeniyên din ve (hem yên bi alfabeya erebî û hem yên bi ya latînî) bi wê rêyê de çûye. Ji bilî wê jî, piraniya peyivên petîkirî yên lehceyekê dikarin di lehceyeka din de bên bi kar anîn. Li gor zimannasiyê qerkirina peyivan ji zimanê din xesleta zimanî naguhore û, berûvajî, ziman xesletên peyivên qerkirî diguhore û wan dike xwemalî. Qerkirina peyivan ji zimanên din yek e ji prosesên zindîbûnê û zindîmana zimanî, lê şovînîsma zimanî wek mirinê li vê mêze dike.
4. Bi dîtina nivîskarî eger kurmanciya Badînanê ji aliyê çawatiyê ve bi kêr çi neyê, çi karê wê ji aliyê çendîniyê ve jî nîne: »taybetmendiya herêmê [ew e] ko piraniya pira wê soranîbêj in, ji çar parêzgehan yek parêzgeha ko rêjeya rûniştivanên wê jî kêm e, bi şêwezarê behdînî diaxivin.« Kesekê ko behdînan nedîtibe û bi hûrgilî nekve ber van axiftinan, dibe ko weha fehim bike ko dibe Badînan hatibe çol kirin. Em dikarin bipirsin ka gelo rast e »Badînan«ê rêjeyeka kêm ya rûniştivanan heye? Ew rêjeya kêm divêt çend be bo ko weha kêm bêt danan? Bi kîj serhejmariyê? Bi kîj belgeyî? Pîvana kêmî û piraniyê çi ye, ev kê daniye û ji kû derê hatiye, û çi peywendiya vê bi mafê zimanî heye? Ya diyar ew e ko hikûmeta herêmê heta niha serhejmariya lehceyan kom nekiriye û diyar e jî bê zanyariyeka weha nexşeyeka biserûber ya ziman û lehceyan li ber destan nabe.
Bila ez wê pirsiyarê bikim: Gelo ew kerb û kîn, ew bêhurmetkirin û sivikatîkirin bi lehceyên din ji kû derê tê û ber bi kû derê diçe? Ez bi wî çavî (çavê yekziman / yeklehceyiya soranîxwazan) nabînim ko pirlehceyî wek »baxçeyê şêwezaran« yan »gulistana şêwezaran« bêt fehim kirin. Lê wextê ko soranîxwazek nikare bi zimanekê heta hedekî bê alîgirî bibêje, wek nimûne »mozayîka şêwezaran« û li şûna wê dijûnan bide û bibêje »mexela şêwezaran«, ev ne bi tenê kerba dilî û xeyidîn e lê ew helwêsteka siyasî û idiolojiyane ye. Diyar e şovînîsma soranî nikare ji çarçoveya wê şovînîsma ko neteweyên din jê re dariştiye derbikeve. Wek mînak, demê ez pêşniyaz dikim ko dikarin di »hikûmeta Kurdistanê« de du lehceyên resmî hebin û belgeyên resmî wek pasport û pareyan bi herdu lehceyan bên nivîsandin, soranîxwaz dikevin beriya hikûmeta Bexdayê û bi heyirîn ve dibêjin tiştê weha nabe û bi sivikatîkirin dibêjen ev komêdya ye.
Sinorên çêbûn û ne çêbûnê
Dibe ko ew êdî xuya be ko bi dîtina Etaturkî û Reza Şahî û hakimên Bexdayê û zimannasên wan netewe yek e û yek zimanê xwe heye û zimanê wî yek lehceya edebî û standard heye. Lê ew ya ko şovînîst di xeyala xwe de bi neçêbûyî dadinin ev ji mêj de ye di jiyana zimanî û siyasî ya gelên dunyayê de çêbûye. Tekstên pareyên kaxezî yên dehrupî yên hindî bi hevde zimanan (17), pareyê çînî bi pênc zimanan, her yek ji pareyê sirîlankî û swîsrî bi çar zimanan û nasnameya swîsrî bi pênc zimanan tên nivîsandin. Herweha di parlamentoya Kanadayê de bi du zimanan û di ya Beljîkayê de bi sê zimanan diaxivin (18).
Demê di sala 1965-ê de fransî li Kanadayê bû zimanê duyê yê resmî, hîngê li gor dîtina hinek îngilîzîaxêvan tiştekê weha nabe çê bibe û yek netewe nikare xudan du ziman be. Niha, piştî 45 salan, ko îngilîzaxêvekî bivêt bibe serokwezîr yan bibe rêberê partiyeka federal divêt ew hind fransiyê bizane ko ji axiftina fransî têbigehe û bikare mebesta xwe bi wî zimanî derbibire. Kanada welatekê serbixwe ye lê serokê dewleta Kanadayê Qirala Birîtanyayê Viktorya ye û demê ew ji bo seredan têt Kanadayê, ew di axiftinên xwe yên resmî de bi herdu zimanan diaxive û wan têkel dike, çend hevok bi îngilîzî û çend hevok bi fransî. Ya ko tiştekê ne mumkîn bû, niha bûye warekê mumkîn. Diyar e soranîxwaz nikarin, ne di dunyaya fikrê û ne di ya kiryarê de, ji wî bazinê ko şonînîsma zimanî ya Bexda û Enqere û Tehranê jê re danayî derbikevin.
Ez kurt bikim, alîgirên projeya »Bi tenê soranî« bi wê dîtinê ne ko netewe bi zimanî ve girêdayî ye û zimanê neteweyî zimanekê tek-lehceyî ye û teklehce jî lehceya wan e. Û eger bêt û kurdiyê du lehceyên xwe yên standard yan yên resmî hebin dê netewe ji hev hilbiweşe û dê zimanê wî ji zimantiyê bikeve. Ev dîtin pişta xwe nade zanistên zimanî (zimannasî, zimannasiya civakî, civaknasiya zimanî…) û ne jî haya wê ji tecrubeyên zimanên gelên din heye. Ew li şûna wan siyaseta û praktîka zimanî ya nasyonal-şovînîsmî ya tirk û faris û ereban li ber çav digire. Heta pêwîst nake jê bipirsim ka çawa her yek ji netweyê norwîjî û ermenî û elbanî du lehceyên xwe yên standard û neteweyê swîsrî çar zimanên xwe yên resmî û neteweyê beljîkî sê zimanên xwe yên resmî bi kar tînin? Soranîxwaz dixwazin lehceya xwe bi ser lehceyên din de zal bikin û, ew niha ko dizanin xelkê Badînanê biryara xwe daye, dixwazin bi zimanê dîrokê îsbat bikin ko soranî lehceyeka pêşkeftî ye û kurmancî ya paşkeftî ye. Lê demê ew awiran li dîrokê didin, ew dikevin di nav dunyaya xeyalatan û faktan didin aliyekî û efsaneyan saz dikin. Ez dê di beşên dî yên vê nivîsarê de behsa efsaneyên şovînîsma soranî bikim. Lê ez li vê derê dixwazim biçim ser alternatîva şovînîsmê.
Pirsgirêka jêkveqetiyana neteweyî yan pirsgirêka demokrasiyê?
Di sedsala derbasbûyî de, tecrubeya zimanî li wan welatên kurd tê de dijîn tecrubeya zimankujî, şovînîsma zimanî, kulturkujî, komkujî, jenosîd, cînayetên şerî, û cînayetên dijî beşeriyetê bû. Mark Levîn, dîroknivîsekê jenosîdê, dibêje Anadola rojhilat (ku ji Kurdistan û Ermensitanê pêk têt) di dawiya sedsala nozdeyê de ta niha kirine »melbenda jenosîdê« (zone of genocide) û gelên ermenî û aşûrî û kurd tê de hatine jinav birin. Em dikarin bibêjin ko ew melbend, di eynî wextî de melbenda jenosîda zimanî jî bû. Jenosîd ne bi tenê di jinavbirina laşên xelkî de ye û kuştina zimanî jî wek formeka jenosîdê hatiye nas kirin. Hilweşandina »melbenda jenosîdê« ko berhema nasyonalîsma tirk û faris û ereb e, erkê sermilê azaîdxwazên tev gelên wê melbendê ye, û havêtina şovînîsma zimanî gavek e ber bi têkdana wê melbendê û demokratîkirina jiyana siyasî li wê deverê.
Hindî şovînîsma zimanî di mejî û hizra tekkesan de bimîne çi xetereka mezin jê nîne lê ko ew bibe siyaseta hikûmetê, ew hîngê dikare projeya zimankujiyê yan jenosîda zimanî bi can bixe. Erkê li ser milê soranîaxêvan gelek giran e. Soranîaxêv dikarin nekevin pey siyaseta sornaîxwaziyê û wê red bikin û li dijî rabiwestin. Soranî niha di dereceya desthilatdariyê de ye û divêt soranîaxêv bêtir û zûtir ji kurmancîaxêvan û axêverên lehceyên din alaya demokrasiya zimanî û mafê zimanî bilind bikin, û ew wek pirsgirêka maf û demokrasiyê li vê nakokiyê binêrin, ne wek pirsa qêriyên »parçebûna neteweyî«. Di dunyaya ziman û siyasetê de di sê salên debasbûyî de, gavên baş ber bi sîstemeka zimanî ya demokratîk hatine havêtin. Wek nimûne, di zanistê zimannasiyê yê niha de behsa »zimannasiya rizgarîxwaz« têt kirin û peywendiyên desthilat û zimanî bi şêweyekê berferehtir ji berê tên rave û teorîze kirin (19). Di warê mafî jî de, »mafê zimanî« niha bi awayekê berferh û kûr wek »Beyana cîhanî ya mafîn zimanî« (1996) zelal kirî, ji aliyê Unesco û piraniya rêxistin û bizavên mafên mirovî û zimannasan ve hatiye pejirandin (20). Gelo em dikarin bipirsin ka soranîxwazan mala xwe di parçeya niha ya dîroka mafê zimanî de li kî derê deynaye?
1. Bo zanyariyan li ser tepesrkirina zimanî, zulma zimanî, zimankujiyê û jenosîda zimanî binêre li:
J. Baugh, “Discirimination and language,” Encyclopedia of Language and Linguistics. Second Edition, Vol. 3, 2006, pp. 694-695.
Tove Skutnabb-Kangas, Linguistic Genocide in Education or Worldwide Diversity and Human Rights? Lawrence Erlbaum Asociates, Publishers, 2000-
2. Min terma »Bi tenê soranî« li gor pîvana »Bi tenê îngilîzî« (English Only) bi kar anî. »Tevgera bi tenê îngilîzî« li Emerîkayê dixwaze ko zimanê îngilîzî bibe zimanê resmî. Li wî welatî û li gor qanûn û destûrê çi zimanekê resmî nîne, lê niha ko axêverên zimanê ispanî pirbûne, ev tevger, dixwaze bi bihaneya parastina yekgirtina neteweyî wî zimanî tepeser bike. »Komeleya Zımannasî ya Emerkayê« (Linguistic Society of America) dîtina vê tevgerê ya di warê yekîtiya netewe û yekîtiya zimanî de bi şaş zanî. Herweha »Yekîtiya Azadiyên Medenî yên Amerîkayê« jî (American Civil Liberties Union) ragihand ko resmîkirina wê projeyê dê mafê wekheviyê li Emerîkayê têk bide. Ji bo zanyariyan li ser vê tevgerê binêre li: http://en.wikipedia.org/wiki/English-only_movement.
3. Wek mînak binêre li peyiva »şovînîsm«ê di ferhenga hizra siyasî de ya ko mamosteyê konservatîv yê zanistê siyasî Roger Scrutonî çê kirî:
Roger Scrutonê A Dictionary of Politicale Thought. Palgrave Mcmillan, 2007, p. 89.
4. Floyd James Davis, Minority-Dominant Relation: A Sociological Analysis. AHM Publishing Corp., 1978, p. 49.
5. Thomas Spira, Nationalism and Ethnicity Terminologies: An Encyclopedic Dictionary and Research Guide. Vol. 1, Academic International Press, 1999, p. 66.
6. »Der Îran feqet yek ziban wucûd dared«, Kêyhan, duşenbe, 18 behmen 1338.
7. Kiyayî, wek her kesê dî dizanî piraniya peyivên farisî ji erebiyê hatine qer kirin, lê wî di kitêba Qelb Der Zibanê Erebî de (êntêşaratê Danêşgahê Têhran, şomarê 671, 1340) xwest diyar bike ko piraniya peyivên erebî ji farisyê hatine wergirtin.
8. Sadêq Kiya, »Gûyêşhayê Îran«, Meceleyê Radyo Îran, şomare 53, dêy mahê 1339, s 35.
9. Ji bo zanyariyan li ser lehceyên parêzgeha faris binêre li: Ebdolnebî Selamî, Gencînêyê gûyêşşênasiyê faris, Têhran, Ferhengstanê ziban we edebê farisî, Gorûhê Neşrê Asar, Cildê ewel 1383, cildê dowem 1384, cild sêwom 1385, cildê çiharom we pencom 1388.
10. Wek mînak Çengîz Pehlewan («Zibanê farisî we tewse’êyê mêllî?«, Adîne, şomarê 15, ewelê mordadê 1366) dibêje »’elawê ber bernamehayê ‘umûmî (der radyo we têlêvîzyon) we êhtêramê gozaşten bê hemêyê gwîşeha.. bayed.. ez anha der cêhetê xenî kerdenê zibanê farisî meded bigîrîm«.
11. Binêre li têza doktorayê ya Salih Nekînî ya li ser binavkirina gel û welat û zimanê kurdî di nivîsara zanistî û siyasî ya tirkî de:
Salih Akin, Désignation du people, du territorie et de la langue kurdes dans le discours scientifique et politique turc. Université de Rouen, 1995.
12. Abu Xeldûn Sati’ Elhuserî, Muzekeratî fî El-Îraq 1921-1941. Elcuzu’ elewel 1921-1927, Menşûrat Dar Eltebîe, Beyrût, 1967, s. 479-480.
13. Tewfîq Wehbî, »Hewle meqal mesûliyet eledîb elkurdî elkubra«, Perwerde û Zanist, hejmara5, sala3, Bexda 1973, r. 81-91; herweha hevpeyivîna min li gel mamsote Tewfîq Wehb, London, 28/7 1976.
14. Binêre li sîteya Kurdistanpostê, »Divêt Emîr Hesenpûr lêborînname binivîse!«, yekşem 10/1 2010: http://www.kurdistanpost.com/
view.asp?id=962e3250
15. Berperê 152yê ji kitêba Skutnabb-Kangasî ko di perawêza yekê de hatiye.
16. Ev jî wek piraniya behsên din tiştekê bê lêkolîn û belge ye.
17. Binêre li pareyê dehrûpî yê hindî di Wikipediayê de ko ji bilî zimanê hindî û îngilîzî bi pazde zimanan li ser hatiye nivîsandin: http://en.wikipedia.org/wiki/Indian_rupee
18. Binêre li: Yasay zimane fermiyekan le çend wilatêkî fireziman da, pêşkêşkirin û amadekirina Tariq Cembazî, wergêrana Mecîd Asingerî, ji çapkiriyên Parlamentoya Kurdistana Îraqê, Komîteya Karûbarên Yasayî (21), Hewlêr, çapxaneya Şehab, 2007
19. Wek mînak binêre li herdu nivîsarên »Zimannasiya rizgarîxwaz« û »Tepeserkirin û ziman«:
I. Signorini, »Emnacipatory linguistics«, Concise Encyclopedia of Pragmatics, 1998, pp. 281-283.
J. Baugh, »Discrimination and language«, Encyclopedia of Language and linguistics, Second Edition, Volume 3, 2006, pp. 694-686.
20. Ji bo xwendina teksta kurdî ya wê belgeyê (Universal Declaration of Linguistic Rights) binêre li »Carnamey mafî zimanî« ya ko kekê Hesen Qazî ji îngilîzî wergerandiye (di sîteya »Ruwange«yê de):
http://ruwange.blogspot.com/2010/02/
universal-declaration-of-linguistic.html
Ji bo xwendina teksta wê ya îngilîzî jî binêre li:
http://www.unesco.org/cpp/uk/
declarations/linguistic.pdf
http://www.linguistic-declaration.org/index-gb.htm
Têbînî: Ev beşa yekê ji vê nivîsara Emîr Hesenpûrî ya bi sernavê »Şovînîsmî soranî û efsanekanî« ya ko di hejmara 22yê (9/3 2010) ya rojanmeya hefteyî »Ferheng«ê de ko pêveka rojnameya Hewlêrê ye de hatibû weşandin hatiye wergirtin. Sidqî Hirorî ew kiriye kurdiya kurmancî. Li şûna peyiva zarav, peyivên lehce û şêwezar di nivîsarê de hatine bi kar anîn û, wek xwe mane. (Kulturname) |
