HEWLÊR, 20/1 2010 — Di nivîsareka xwe ya berî niha da min behsa ergatîvîtiya zimanê kurdî kir. Her di wê nivîsarê da min amajeyek bi hebûna doxan di kurdiyê da kir. Niha ez dê piçekê berfirehtir û hûrtir liser vî babetî binivîsim.
Hebûna doxan yek ji saloxetên pirraniya zimanên zindî yên cîhanê ye. Di nav zimanên cîhanê da jî, zimanên hind-û-ewropayî bi doxdariyê berniyas in. Di hindek zimanên malbata Slavî da (mîna rûsiyê), zêdetir ji du doxan hene, hindek ji zimanên malbata germanî jî wesa ne. Di hindek zimanên mina rûsiyê û elmaniyê dad ox bi zelalî mane. Lê di hindek zimanên mîna ingilîziyê da mana doxan tenê di pronav anko bernavan da diyar dibe. Jibo gotinê, pronavê kesê yekê yê kithejmar dema di doxa bikerî (failî, subjektîv) da be, “I”, cida ji wê demê dihê nivîsîn ko di doxa berkarî (mefûlî, objektîv), “me”, an xwedîtî (milkî, possessive), “mine”, da be. Lê, dema navekê mîna Lezgîn an Williamî bikeve cihê pronavî ew nav di hersê doxan da her bi yek awayê (Lezgîn an William) dihê nivîsîn û xwendin û gotin.
Rewşa hindek zimanên dî (wekî rûsî, elmanî û Kurmanciyê) bi eşkirayî ne wekî ya ingilîziyê ye. Em dê berfirehtir liser vî babetî biaxivin.
Dox çi ye?
Dox saloxet anko xesleteka nav an pronavekî ye ko erk anko wezîfeya wî di hevokê da diyar dike. Di kurmanciyê da du dox hene: rasûrast (netewandî) û tewandî.
Doxa Rasûrast anko Netewandî:
Doxa netewandî jibo biker anko subjektê rêzimnaî yê hevokan dihê bikaranîn. Çima min got bikerê rêzimanî û min negot “biker”? Jiber ko di kurmanciyê da di rewşên ergative da bikerê xweriskî dibe berkarê rêzimanî û berkarê xweriskî dibe bikerê rêzimanî. Doxa netewandî tenê jibo nîşadana bikerê rêzimanî li kar e. Bi gotineka dî, berkarê xweriskî yê lêker anko karên derbaz (transitiv) di dema bihurî da û bikerê lêker anko karên (verbên) nederbaz (intransitiv) di doxa netewandî da ne.
Nav di doxa rastûrast anko netewandî da (herwekî ji nave wê diyar e) bi çi awayekî nahên tewandin. Ehmed her Ehmed dimîne, Şirîn her Şirîn.
Ehmed diçe. Ehmed çû bû. Dujminan Ehmed kuşt.
Şirîn diçe. Şirîn çû bû. Dujminan Şirîn kuşt.
Her wekî me got, nav di doxa netewandî da bi çi awayekî nahê tewandin. Hema nîşanê pirrhejmariyê jî wernagire:
Hesip dikeve. Hesip dikevin.
Hesip ke(v)t. Hesip ke(v)tin.
Pronav jî di doxa netewandî ji desteka “ez”ê ne. Pronavên vê destekê ev in: ez, tu, ew (ithejmar jibo nêr û mê), em, hûn, ew (pirhejmar).
Ez diçim. Tu diçî. Ew diçe. Em diçin/diçîn. Hûn diçin. Ew diçin.
Ez çûm. Tu çûyî. Ew çû. Em çûn. Hûn çûn. Ew çûn.
Ehmedî ez dîtim. Ehmedî tu dîtî. Ehmedî ew dît. Ehmedî em dîtin/dîtîn. Ehmedî hûn dîtin. Ehmedî ew dîtin.
Şaşiyeka ko gelek caran kesên neşehreza dikin, û nemaze li ekrana televizyonên me zehf e, ew e ko pronavê kesê sêyê di doxa netewandî da bi du awayên kithejmar û pirrhejmar bi akr diînin. Jibo mînak mirov dixwîne û dibihîse ko carina kurd, nemaze kurdên ko zêde di bin bandora tirkiyê da bûne dibêjin:
*Min ew dît. *Min wana dît. *Min mişik dît.*Min mişikan dît.
Ev herdu hevok jî nerast in. Şaşiyeka wan berçavnegirtina ergatîvîtiyê ye, ya duyê jî berçavnegirtina doxê ye. Bikerê lêker anko verbên nederbaz (lazim, intransitîv) û berkarê xweriskî yê lêkerên derbaz di dema bihurî da di doxa netewandî da ye û bi çi awayekî nahê tewandin, ji wan jî kithejmarî û pirrhejmarî. Lewma jî ev hevok hemi şaş in:
*Mişikan diçin. *Ewana diçin. Te ewana dît. *Te polîsan dît. *Me polîsan dîtin.
Doxa tewandî:
Doxa tewandî jibo berkarên rêzimanî, berkarên nerastûrast û rewşên palivdayî anko îzafeyê dihê bikaranîn.
Herwekî me bertir got, berkarê xweriskî yê lêker anko karên derbaz di demên niha û nehatî da û bikerê xweriskî yê lêkerên derbaz di dema bihurî da bi doxa tewandî dihê. Di vê doxê da, herwekî ji nave wê dihê fehmîn, nav dihê tewandin. Jibo mînak, Ehmed dibe Ehmedî, Şirîn dibe Şirînê, û ez dibe min. Bi vê şiroveyê, hemi pronav jî dibê ji desteka “min”ê bin: min, te, wî/wê, me, (he)we, wan.
Şirîn Ehmedî dibîne. Şirînê Ehmed dît. Ez Ehmedî dibînim. Min Ehmed dît.
Ez te dibînim. Ez wî/wê dibînim. Ez wan dibînim. Min tu dîtî. Min ew (yek kes) dît. Min ew (zêdetir ji kesekî) dîtin.
Doxa tewandî jibo nav û pronavên ko dihên palivdan jî dihê bikaranîn:
Welatê min. Mala te. Mehîna Ehmedî, mehîna wî. Kirasê Şirînê, kirasê wê.
Dîsa bifikirin! Nav an pronav di vê doxê da bi çi awayekî nahên tewandin. Lewma, tenê me yek “ew” heye, jibo kithejmarê nêr, jibo kithejmara mê, û jibo pirrhejmarê jî. Lê, dema ew di doxa tewandî da dihê tewandin, dibe wî/wê/wan. Çawa ko polîs dibe polîsî/polîsê/polîsan.
Ev kurtîyeka gelek kurt bû liser babetê doxan di zimanê kurdî da. Mixabin ko gelek caran liser dev û qelemê nivîskar û rewşenhizirên me da ev babet, ko gelek bi rijdî jî girêdayî babetê ergatîvîtiyê ye, bi şaşî derdikeve. Berçavgirtina van çend xalên kurt jibo pakijtirkirina zimanê me ne karekê gelek zehmet e. Tenê dibê em kurdanî bifikirin.
Bi hîviya kurmanciyeka pîvankî û standard. |
