STOCKHOLM, 10/6 2005 — Abc… Li dunyayê îro nexşeya siyasî li ser asasê neteweyan hatîye danîn. Dewletên (dewlet-milet an jî milet-dewlet) ko hene hemî dewletên milî ne! Li Ewropayê piştî şerên dijwar be jî pirsa neteweyan çareser bûye û kêm zêde hemî netewe gihane mafên xwe. Herçî li Afrîka û Asyayê ye, pirs hîn bi temamî nehatîye çareserkirin. Ji lewre li van herdu deveran pirsa netewebûnê bi awayekî xwerustî rûnedaye. Avabûn û danîna sînorên van dewletan, bi cetwelên dewletên kolonyalîstan li ser maseyên dîplomatan li gorî menfaeta kolonyalîstan hatîye danîn; dê sibe roj çi lê bê hîn ne dîyar e.
Netewe: Bê raman û hizrên netewebûnê ango natîonalîzmê tu xelk nebûye milet. Natîonalîzm li ser bingehê cudabûnê, yanî tiştên ko miletekî ji yên din cuda* dike, diveje û li ser wî bingehî xurt dibe da ko bigihîje armanca xwe ya desthilatê. Mirov nikare bîr û şiûra neteweyekî bindest, bi tiştên mişterek yên bi neteweyê serdest re, xurt bike. Eger mirov cudahîyan dernexe pêş, wê gavê mirov xwe di têkoşîna sîyasî de bêsîleh dihêle û ev jî malxirabî ye û di menfaeta yên serdest de ye.
Nasnameya milî: Her dewletek ji bo desthilat û berdewamîya xwe, li gorî rewşa xwe hin bendên sîyasî û milî û kulturî datîne. Hevwelatîyên xwe bi şiûreke milî perwerde dike û tiştê ko hevwelatîyan bi hev dikelîne û ber bi hev tîne û nasnameyeka milî di şiûra wan de bi cih dike ji xwe re wek asas qebûl dike. Îsraîl û Pakistan li ser bingehî dînî (cuhî û misilman) nasnameya xwe ya milî dane pêş û bûne dewlet. Îran li ser asasê şîîzmê ye. Boşnakan li Yugoslawyaya kevin li ser asasê misilmanîyê doza xwe dan pêş û wek civat man. Ango li gorî rewşa sîyasî, kulturî, coxrafyayî û milî, carinan ziman, carinan dîn, carinan nîjad, carinan hestên neteweyî û hin tiştên sembolîk û folklorîk dibin nasnameya milet.
Ziman: Her yek ji wan dewletên heyî hevvelatîyên xwe bi zimanên resmî û milî perwerde dikin. Yek ji wan jî xwe ji bo zimanekî din bi paş de nade û tiştekî wisa nayê hişê tu sîyasetvanekî van welatan jî. Ji hêla sîyasî ve te divê lîberal, konservatif, sosyalîst an xwedî xeteke din bin, hemî parêzerên zimanê xwe ne û ev tişt li her derê xweristî ye.
Ziman û dîalekt**: Kêm zêde hemî ziman xwedî dîalekt û devok in. Vêca zimanên ko statuya resmî wernegirtine û nebûne zimanên perwerdekirinê, di warê jihevfamkirinê de problem derdikevin pêş. Ev tiştekî normal e. Li temamê dunyayê wisa ye. Kurdên kurmancî, soranî, zazakî û feylîaxêf hemî ji hev fam nakin. Rast e. Bi sedan sal e ko ji hev cuda ne, kurdî tu carî li seranserê Kurdistanê nebûye zimanê perwerdekirinê. Di rewşeke weha de pir xerîb e ko hin ji me kurdan dibêjin çima em ji hev fam nakin. Ma kesên ji gundên zazaaxêfên Bîngolê, Dîyarbekirê û yên Dêrsimê pir ji hev fam dikin? Ma kurmancên Duhok, Hekarî, Riha, Agirî û yên deverên din bi temamî ji hev fam dikin? Bê guman ji hev baş fam nakin. Digel vê yekê jî hin nimûneyên balkêş hene. Ji ber hevbeşîya bazar û têkelbûna kurmanc û zazayan li deverên wek Sêwrek û Licê, kurdên kumancîaxêf û zazakîaxêf bi rahetî ji hev fam dikin. Lê gelo ev famkirin û nefamkirin li cem kesên xwende çawa ye? Bê şik kesên ko meraq kirine, xwendine, guh dane dîalektên din bi rahetî jê fam dikin. Bi kurtî roja ko kurdî bû zimanê perwerdekirinê dê derîyê jihevfamkirinê ji bo hemî kurdan vebe û dê kurdî bi hemî dîalektên xwe ve gul bide, geş bibe û bi hev ve bikele.
Entelektuel û ziman: Her entelektuelek bi zimanekî ji dêya xwe dibe. Entelektuel jî mîna hemî kesên din milî ne. Bi zimanekî milî dinivîsin (dibe ko hin nimûneyên zêde ne balkêş hebin). Entelektuelên tirkan, ereban, almanan an japonîyan bi zimanekî din yan jî ji bo dunya alem fam bike bi esperanto nanivîsînin. Lê her çi ecêb e, entelektuelên kurdan xwe ji zimanê xwe bi dûr dixin, wextê wan ji bo zimanekî an du zimanên xerîb heye, lê ji bo kurdî nîne. Meqaleyên xwe bi tirkî dinivîsin, yan dibêjin kurdîya wan ne baş e, (ev serê sîh çil salî ye, her eynî çîrok e) yan jî kurdî têra fikrên wan yên xurt nake (vekirî nebe jî wisa dibêjin). Maqaleyên ko dinivîsin ji sed-dused kelîmeyên cuda nabuhure û piranîya wan gotinan jî kelîmeyên sîyasî ne û ji zimanên ewropîyan hatine wergirtin. Em xwe û kesî nexapînin: Kurdên ko bi tirkî jî dinivîsin xwendevanên wan kurd in. Tirk nayên nivîsin me naxwînin. Ji entelektuelên kurdan re min pêşnîyar ev e: Hûn yên ko bi tirkî dixwînin û dinivîsin, ji kerema xwe ji wê wext û enerjîya xwe ya giranbiha hinekî ji bo zimanê dêya xwe veqetînin!
Edebîyat û ziman: Berî hertiştî edebîyat ziman e. Edebîyata kurdî bi zimanê kurdî dibe û tiştên ko bi zimanê kurdî hatine nivisîn û weşandin edebîyata kurdî pêk dihînin. Edebîyateke ne milî nîne û yên ko bi zimanên biyanîyan dinivîsin jî xizmetê ji wan ziman û edebîyatan re dikin; û ne mimkin e ko mirov karibe berhemnên wan di nav edebîyata kurdî de bihesibîne. Yên weha ji xelkê re masîyan ji kurdan re kûsîyan digirin!
Sîyaset û ziman: Herçiqas di navbera du însanan de ziman aletê axaftin û têkilîyan be jî, îro ji ber rewşa sîyasî zimanê kurdî bûye aletekî polîtîk. Îro di kolanên bajarên Kurdistana bakûr de jinên ko hîn duhî ji gundan hatine, ji kurdîya xwe şerm dikin û bi tirkîyeke şikestî diaxifin. Ev elametên psîkolojîyeke xirab in. Ji danîna komara tirkan heta niha, ji bo kurd asîmîle bibin û dev ji zimanê xwe berdin hertişt kirine. Ji ber tecrubeya xwe ya li balkan û cîhên din, kadroyên birêvebirina dewleta tirkan, ji bo şiûra milî li ba kurdan xurt nebe bi hemî fit û fenan rê li pêşîya zimanê me girtin û heta di qanûnên xwe de qedexe jî kirin. Lê divê em zimanê xwe bidin pêş, alaya zimanê xwe di her warî de bilind bikin da ko em ji hêla sîyasî de meydanê li tirkan teng bikin. Roja ko tirkan zimanê me wek zimanekî resmî nas kirin û rê dan ko ji dibistanaên pêşîn heta bi unîversîteyan perwerdekirin bi kurdî be, wê gavê dê şiûra kurdayetî roj bi roj xurt bibe û bi pêl rabe.
Bi kurtî: Di têkoşîna rizgarîya miletê kurd de, tiştên ko me ji tirkan bi dûr dixe û şiûra neteweyê li ba me xurt dike, divê em wan tiştan bidin pêş. Pir eşkere ye ko welatê me cuda ye, zimanê me cuda ye, alaya me cuda ye, folklora me cuda ye, dîroka me cuda ye, sembolên me cuda ne. Ev dused sal in ko kurd ji bo welatê xwe şer dikin, tu carî li ber dijminên xwe çok nedane erdê û ya dijmin qebûl nekirine. Bi vejandin û xurtkirina hest û ramanên milî ve, dê tevgera neteweyî û sîyasî ber bi pêş here û gava rewşa sîyasî û navneteweyî dest bide dê bigihîje hemî daxwaz û armancên xwe yên desthilatê.
----------------
* Di têkoşîna li dijî kolonyalîstan de, li Afrîkayê, rengê insanan û nexşeya cografî (kolonî) rasterast cudabûnê ji serdestan destnîşan dikir.
** Li Afrîkayê rewş cuda ye. Netewebûn bi awayekî xwerustî nebûye. Piranîya wan dewlet-milet in. Berî ko bibin milet, li gorî menfaet û daxwaza kolonyalîstan bûn dewlet. Zimanê van dewletan yê resmî, zimanê kolonyalîstan e. Wek nimûne: Li Angola û Mozambikê bi sedan eşîret hene ko her yek ji wan bi ziman an jî dîalektekî cuda diaxive. Piştî rizgarîya van welatan jî ji ber vê yekê birêvebirên dewletê mecbûr man zimanê portekîzî wek zimanê resmî û perwerdekirinê bihêlin. |
