Nefel

[ ŞEMÎ, 2024-04-20 ] [ BIKE MALPERA DESTPÊKÊ ] [ BÊXE NÊV BIJAREYAN ] [ KONTAKT ] [ INFO ] [ LÊGERÎN & ARŞÎV ]

DESTPÊK

	Nûçe

	Nivîsar

	Kulturmagazîn

	Hevpeyvîn

	Kolumnîst

	Ewrokurd

	E-Pirtûk

	Lîteratûr

	Ziman

	Muzîk

	Foto

	Lînk

E-POSTEYA TE

	Nav (Username)



	Şîfre (Password)





	»E-posteyeka nû bo xwe qeyd bike

REKLAM

KOLUMNÎST

Dengbêjên kurdan û troubadourên ewropiyan

» Sehneyek digel troubadourekê ewropî

STOCKHOLM, 21/9 2014 — Sala 1136-ê keşeyekî ji Walesê ko navê wî Geoffrey of Monmouth (1100–1154) bû dîroka qiralên Brîtanyayê wekî çîrok nivîsî, navên qiralan di çîrokên Geoffrey de navên rast bûn, lê belê bûyer ji xeyala wî bûn.

Wê hingê çapxane nebûn, piraniya xelkê nedizanî ka xwendin û nivîsandin çi ye. Çîrok bi rêya dengbêjan, bi devkî di nav xelkê de belav dibûn. “Troubadour” ango mirovên xwidanşiyan dengbêjên serdema navîn bûn.

Troubadour li meydanên gund û bajaran digeriyan, geh li kolaneyan û geh li şahiyên dewlemendan, stran bi muzîk û dengê xwe yên xweş digotin. Stranên troubadouran çîrokên şerî, evîndariya fêris û qehremanan bûn.

Dengbêjên feqîr, rojekî têr û yekê birçî jiyana xwe berdewam dikirin. Ji wan yê bextewar ew bû dema derfeta wî çêba û li qesra mirovekî halxweş an jî li qesra qiralekî hunerê xwe nîşan bide, hingê dibû ko qiralî pereyeke baş dabayê da ko çîroka jiyana wî jî li hember xelkê bi stranî bêt vegotin.

Vêca qiralî dîrokeke bi dilê xwe ji xwe re çêdikir, behsa qehremaniya xwe û ka çawa bi serê xwe tenê kariye şerê ordiyeke mezin ya bi hezar leşkeran bike û yek ji wan jî sax nehiştiye. Denbêjên wê hingê rola medyaya dema îro digirt, reklama qiralî dikir, navûdengên wî li dinyayê belav dikir.

Şevbihêrêkên xelkê bi çîrokên Richardê yekê "Richardê Dilşêr " yê qiralê Englandê û Alfonsoyê dehê yê qiralê Castile diborîn. Lê çîroka herî populer ya qiral Arthur bû. Dîrokvan dibêjin ko ne belî ye ka qiral Arthur di rastiyê de heye an jî ew kesayetiyeke xeyalî ye, paşê sifetên mîtolojîk lê zêde bûne. Navê Arthur bû semboleka mêraxsî û ciwanmerdiyê.

Şêwirmendên qiral Richardê Dilşêr şîret lê kirin ko mîtolojîa qiral Arthur ji xwe re bi kar bîne. Wan bi sedan dengbêj di nêva xelkê de belav kirin, pesnê Richardê Dilşêr dan, wekî qiral Arthur sifetên hêja di çîrok û stranên xwe de lê kir heta ko Richardê Dilşêr bû Arthurê didoyê. Di şerê Qudsê de xelkê wekî pêxemberekî piştgirî dayê.

Heger dengbêjên serdema navîn li Ewropayê jiyana xwe bi feqîrî jî derbas kiribin diyar e ko rewşa dengbêjên kurd baştir bû nemaze heger dengê wî xweş bûya wê hingê wî di salona axayê eşîrê de cihekî taybet digirt.

Her eşîrekê bi kêmanî dengbêjek hebû: di şîniyan de pesnê miriyên wan dida, şahîyên wan jî bi stranên evîndariyê geş dikir û di şerî de navûdengê qehremaniya eşîrê bi dinyayê dixist. Dengbêj dîrokvan, helbestvan û çîrokbêj bûb. Xelk êvaran li odeya axayî kom dibûn, şevbihêrkên xwe bi çîrok û stranan diborandin. Dengbêj medya û televizyona wê demê bûn.

Heta îro jî asteng li ber xwendin û nivîsandina bi zimanê kurdî hene. Wêjeya kurdî demeke direj bi rêya denbêjan bo nifşên nû hatiye vegotin. Piraniya lêkolînên li ser tradîsyon, kultur û dîroka kurdan çêbûne nîşan didin ko lîteratura devkî bi rêya dengbêjan belav bûye û çavkaniyeka dewlenmend e.

Sala 1930-ê dema ko dîplomat û lêkolînerê fransî Roger Lescot (1914–1975) çû Sûriyeyê ew digel mîr Celadet Alî Bedir-Xan li rojavayê Kurdistanê geriya. Hingê li dengbêjê eşîra “hesinan” rast hat. Roger Lescot serhatiya xwe ya li Kurdistanê û enformasyonên ko ji dengbêjan wergirt di du pirtûkên cida de çap kir û sala 1940-ê belav kir. Bala Roger Lescot kêşa ka çawa dengbêj bêyî ko tiştekê ji bîr bikin tarîxên hemî bûyeran bi roj û salan bi nav dikin. Roger Lescot heyraniya xwe ji bo bîr û bîreweriya dengbêjan diyar dike û dibêje ew dikarin bi mehan çîrok û stranan bibêjin û xilas jî nabin.

Lîteratura devkî li her derê berhema rewşa civakî û dîrokî ye. Serdemên navîn li Ewropayê peryodeke zêde zehmet bû, mirov wê hingê ji nexweşî û birsê dimirin. Mirov ji bêçaretiyê ji realîteyê direvin û di xeyalan de dijîn. Lewra qiralên ko gelek caran di rastiyê de zalim bûn di xeyal û çîrokên xelkê de dibûn qehreman û ji bo wekhevî û bextewariya mirovan şer dikirin.

Li Kurdistanê jî dibe ko bindestî û bêdewletmana miletê kurd wisa kiribe ko hestên milî û neteweperwerî di çîrok û stranên me yên gelîrî de kûr bûbe. Niha jî, di rewşa parçebûn û cudabûna me de, hêjî tişta herî ko me hemiyan digihîne hev û hestên kurdayetiya me gur dike, muzîk û stranên me yên gelêrî ne.

Lêkolîner û dîrokvanê navdar Basil Nikitin dibêje dema ko kurd di stran û çîrokên xwe de behsa serkeftina Yezdanşêr û Ebdurehman Paşa dikin kêfxweş dibin ji ber herwekî ko kurdan hemiyan zora dijmînên xwe biribe. Yezdanşêr û Ebdurehman Paşa dibin sembola her kurdekî.

Hemî babetên lîteraturê demekî gelekê populer dibin û paşê hêdî hêdî balkêşiya xwe wenda dikin û ber ber bi vemirînê ve diçin, tenê lîteratura devkî her ko çûye balkêştir û dewlemendtir bûye.

-----------------------------------

Nivîskar: RINDÊ ÇAÇAN rindecacan@gmail.com
Weşandin: 2014-09-21
Xwendin: 16096