Nefel

[ YEKŞEM, 2024-12-22 ] [ BIKE MALPERA DESTPÊKÊ ] [ BÊXE NÊV BIJAREYAN ] [ KONTAKT ] [ INFO ] [ LÊGERÎN & ARŞÎV ]

DESTPÊK

	Nûçe

	Nivîsar

	Kulturmagazîn

	Hevpeyvîn

	Kolumnîst

	Ewrokurd

	E-Pirtûk

	Lîteratûr

	Ziman

	Muzîk

	Foto

	Lînk

E-POSTEYA TE

	Nav (Username)



	Şîfre (Password)





	»E-posteyeka nû bo xwe qeyd bike

REKLAM

KOLUMNÎST

Guherîna cihê dengan di peyvê de

HELSÎNKÎ, 20/2 2013 — Di kurdî û gelek zimanên din de jî hin peyv hene ko çend versiyonên cuda jê hene ji ber ko cihê hin dengan/herfan di peyvê de bi hev guheriye. Bo nimûne, hin kurmanc dibêjin ”cîran” lê hin jî dibêjin ”cînar”. Toza spî ya ji esmanan dibare li hin deveran bi navê ”berf” e û li hinan jî bi navê ”befr” e. Hin kes amûrê kutana bizmaran bi ”çekûç” bi nav dikin, hin jî bi navê ”keçûç”.

Di zimannasiyê de navê vê diyardeyê anku fenomenê ”metatez” e (bi inglîzî ”metathesis”, ji yûnanî μετάθεσις metáthesis) anku cihguherandin yan cihguherîn.

Carinan metatez peyvê tenê bi sivikî diguherîne. Li deverên ko mirov peyva ”cîran” bi kar tîne, belkî li ber guhê kesên wan deran peyva ”cînar” piçekê pêkenok be. Lê ihtimala ko bikarînerên peyva ”cîran” ji peyva ”cînar” fehm nekin pirr kêm e. Meseleya ”berf/befr” û heta ya ”çekûç/keçûç” jî wisa ye.

Lê metatez carinan peyvan wisa diguherîne ko mirov bi zorî dikare bizane ko herdu versiyon ji eynî peyvê ne. Bikarînerên peyva ”asan” ya soranî ihtimalen dikarin baş ji ”hêsan” ya kurmanciya rojava fehm bikin. Lê lêhûrbûneke dûr û dirêj divê heta ko mirov tê derxe ko ”sanahî” ya kurmanciya Behdînan û Hekariyan jî her eynî ew peyv e lê ”a” yan ”hê” ya wê ji destpêkê çûye dawiyê û li wê derê jî hinekî guheriye.

Gelek kesên ko hem kurmancî û hem jî soranî dizanin agadar in ko ”al, alî” ya kurmancî bi soranî ”la, layen” e. Lê kêm kes lê difikirin ko ew eslen eynî peyv in û tenê cihê dengan di peyvê de bi hev guheriye. Bi heman awayî ”nik” (cem, ba, alî, rex) ya kurmanciya Behdînan û ”kin” ya soraniya Hewlêrê eynî peyv in lê herfên wan yên bêdeng serûbin bûne. Dîsa ”xîz” (qûm) ya kurmancî di soranî de ”zîx” e.

Di kurmancî de ”şekal” bi taybetî bo pêlavên/solên kevn û perritî li kar e (li hin deran bi maneya hemû pêlavan e). Di soranî de ”kilaş” bi maneya hin pêlavên rîsî yên gelêrî ye. Di zazakî de jî ”lekaş” heye. Di her sê zaravayan de jî her sê herfên bêdeng eynî ne (L-ya soranî qelew e lê dîsa jî her L ye) lê di her zaravayekî de cihê wan herfan ji ya zaravayên din cuda ye.

Carinan versiyonek ji peyvê nemaye lê ew di hin peyvên ji wê çêkirî de diyar e. Bo nimûne ”lep” di kurdî de bi maneya ”destên mirovan” yan jî ”dest û piyên heywanan” e. Lê ”dest kirin” bi kurdî ne ”*lepandin” lê ”pelandin” e. Pêşî ”*lepandin” ji ”lep-andin” hatiye çêkirin. Paşî bi metatezê ”pelandin” jê peyda bûye û taliyê ”*lepandin” êdî qet nemaye.

Hin peyv hene ko wisa guherîne ko êdî tenê bi şarezayiya dengnasiyê û dîroka dengan mirov dikare pê bihese ko ew peyv eslen heman peyv in. Bo nimûne, bi kurdî navê paytextê başûrê Kurdistanê bi soranî Hewlêr e û bi kurmancî Hevlêr e lê van salan bi kurmancî jî zêdetir wek Hewlêr tê bikaranîn. Ew bajarekî dîrokî ye loma navê wî di nivîsên kevnar yên heta sûmerî de jî heye. Bi erebî navê wî bajarî Erbîl e û bi aşûrî Erbêla ye û bi pehlewî Erbeyra, bi akadî Erbe-îlu û bi sûmerî Urbîlum bû.

Maneya wî bi zimanê aramî yan jî akadî ”[bajarê] çar xweda[yan]” e. Lê navê bi van zimanan ji yê kurdî dûr e. Dîsa jî em dizanin ko ew heman bajar e. Herwiha dengên di wan de jî bi pirranî eynî ne: ”e”, ”r” û ”l” lê wan cihê xwe bi hev guherandiye. Herwiha em dizanin ko dengê ”ê/î” bi hev diguherin. Dîsa ”b/v/w” di kurdî de bi hev diguherin. Bo nimûne farisî ”ebr”, kurdî ”ewr” yan pehlewî ”wehar”, kurdî ”bihar”.

Di peyva ”Hevlêr/Hewlêr” de di kurdî de cihê "b" û "l" yên nava peyvê bi hev guherîne û "b" di kurmancî de bûye "v" û di soranî de jî bûye "w" anku "*Erbêl > *Evrêl/Ewrêl". Herwiha "r" ya nava peyvê û "l" ya dawiya peyvê jî bi hev guherîne anku "*Evrêl/*Ewrêl" bûye "Evlêr/Ewlêr". Ji ber ko kurdî bi gelemperî herfên bideng li destpêka peyvê red dike, herfa "h" jî li destpêkê zêde bûye anku "*Evlêr/*Ewlêr" bûye "Hevlêr/Hewlêr".

-----------------------------------

Nivîskar: HUSEIN MUHAMMED husein.muhammed@gmail.com
Weşandin: 2013-02-20
Xwendin: 9794